D ariusz Kalina
Sokołów
Nazwa wsi zapisywana była jako Sokolow uterque (podwójny) (1508), Sokolow maior (Wielki) sue (czyli) Górny i Sokołow minor (Mały) sue Podleśny (1540), obecnie Sokołów Dolny i Sokołów Górny.
Pierwotnie wieś stanowiła jedną całość, posiadaną przez jednego dziedzica, w nieznanym nam bliżej czasie podzielona została na części – 1497 r. dziedzicem działu w Sokołowie był Mikołaj Tokarski[15]; a w 1508 r. był nim Jakub Mokrski h. Jelita, który w 1513 r. pisał się jako dziedzic Mokrska Dolnego (de inferiori Mokrsko)[16]. Był to okres schyłkowy kariery rodziny Mokrskich. Część najstarszą wsi lokalizować należy z wsią Sokołów Górny. Położona jest ona na dawny trakcie przebiegającym z południa kraju przez Nidę Ryterską, Tokarnię do Chęcin.
Nie wymienia jej dokument z 1419 r., w którym synowie Floriana dzielą się scheda po ojcu[17], milczy na jej temat również Jan Długosz, co pozwala przypuszczać, że powstała w drugiej połowie XV w.
Z danych późniejszych wiadomo (1529), że prebendarz św. Tomasza przy kościele w Mokrsku pobierał dziesięcinę z folwarku w Sokołowie, co może oznaczać, że nadanie to pochodziło sprzed 1372 r. lub z pierwszej połowy XV w. – później sytuacja gospodarcza rodu Mokrskich nie przedstawiała się najlepiej[18].
Stopień jej zagospodarowania znany nam jest z opisu pochodzącego z ksiąg podkomorskich z 1540 r. We wsi Sokołów Górny było czterech kmieci osadzonych na półłankach, inne role leżały odłogiem, znajdował się dwór (curia) właściciela i folwark, wybrzeże Nidy, a w okolicy bory z pszczelnikami. W części drugiej zwanej Sokołów Podleśny, było sześciu kmieci osadzonych na łanach, role, łąki, pastwiska i lasy wspólne z Sokołowem Górnym. Obie te wsie posiadał Piotr Jassyenski[19]. Był to zapewne Piotr Jasiński (Jasieński) z Jasienia (k. Łopuszna) h. Topór[20]. Jego syn Mikołaj piszący się z Górnego i Dolnego Sokołowa w 1550 r. zabezpieczył na tychże wsiach posag żonie Zofii z Przypkowskich. Zmarł przed 1564 r., kiedy pozostała po nim wdowa Zofia wyszła za Marcina Przyłęckiego herbu Szreniawa, kalwina, a jej syn Krzysztof Jasieński sprzedał ojczymowi swoje udziały w majątku i przeniósł się w inne miejsce[21].
Marcin (Marian) Przyłęcki z Przyłęku h. Szreniawa był synem Stanisława i Anny z Jemielnickich, był posiadaczem m.in. wsi Brzostek, dzierżawca wsi Polichno (pod Chęcinami), w późniejszym czasie koncentrował swoje posiadłości w ziemi krakowskiej. Jego kariera przedstawia się następująco: sędzia grodzki chęciński (1549-1560), podstarości chęciński (1552-1554), sędzia grodzki krakowski (1560-1583), podstarości krakowski (1557-1560), burgrabia krakowski (1564-1571), surogator starostwa krakowskiego (1570), starosta wolbromski (1564-1583), poseł sejmowy (1563/64, 1566, 1567, 1569, 1570, 1572, 1573, 1576). Aktywnie angażował się w gwarectwo olkuskie. Po śmierci Zofii Przypkowskiej powtórnie się ożenił z Urszulą Morską, wdową po Hieronimie Gierałtowskim. Dzieci jego to: Andrzej, Marcjan, Joachim, Hieronim, Seweryn, Katarzyna, Jadwiga. Miał brata Stanisława[22]. Zapewne potem dobra te otrzymało któreś z jego dzieci. Była to rodzina o protestanckich tradycjach, można przypuszczać, że do końca wieku oba Sokołowy pozostawały w ich władaniu – wizytacja kanonicza kościoła parafialnego w Mokrsku odbyta w 1598 r. nie znalazła w okręgu parafialnym wsi ani folwarku sokołowskiego[23]. Z początkiem XVII w. Sokołów Dolny i Górny zostały skupione przez Kilijana Drohojowskiego i wcielone do dóbr Sobków, którymi dysponował od 1601 r. Maciej Stanisław Drohojowski. Dalsze losy wsi związane zostały z majątkiem skupionym wokół rezydencji w Nidzie Ryterskiej (zobacz: Sobków).
W opisie z 1775 r. w skład dóbr sobkowskich wchodziły: Chomentów, Nida Ryterska z zamkiem, Sokołów Dolny i Sokołów Górny, Staniowice oraz Wierzbica. Przed końcem XVIII stulecia na terenie wsi było czterech gospodarzy, 12 zagród, 9 komorników; stała karczma, gajówka i wzmiankowany folwark oraz piec do wypału wapna (przy drodze do Sobkowa, na skraju lasu). Szukając lokalizacji dworu w Sokołowie należy zwrócić uwagę na dominującym nad wsią Sokołów Górny, ponad zabudowaniami folwarcznymi, gdzie znajdowały się dwa źródła, z czego jedno było ocembrowane[24]. W kierunku jednego z nich prowadzi droga, przy niej znajdują się pozostałości zabudowy folwarcznej, a droga polna prowadzi do miejsca, gdzie na Mapie Galicji Zachodniej zaznaczony został prostokątny w narysie obiekt. Może właśnie w tym miejscu, dominującym nad wsią i przebiegającym obok traktem do Chęcin znajdowała się wspomniana w połowie XVI w. rezydencja.
Z dawnego dworu rezydencjonalnego w Sokołowie Górnym nic nie pozostało. W miejscu tym stoi obecnie XVIII w. piec wapienny; nieopodal, już we wsi stoi murowany budynek folwarczny(?)., a widok ze szczytu góry (287 m npm) wart jest trudu wspinaczki…
