TOKARNIA – Góra Zamczysko

D ariusz Kalina

Tokarnia – nieistniejąca fortalicja Drohojowskich

Foto. Adam Malicki

Nazwa wsi zapisywana była jako Thokarnya (1508, 1540), według D. Kopertowskiej wywodzić się ma od nazwy miejsca, gdzie tokują ptaki[1]. Na podstawie Mapy Galicji Zachodniej (1804), hipotetycznie możemy umiejscowić najstarszą część osady właśnie nad rzeką Biała Nida, w miejscu obecnej piaskowni, tj./ nad starym niegdyś korytem Nidy.

O wsi w tym czasie wiadomo niewiele. Z terenu wsi dziesięcina z folwarku rycerskiego oddawana była prebendarzowi almarii św. Tomasza w Mokrsku, co pozwala przesunąć powstanie wsi jak i folwarku na okres między 1372 a połową XV w., a może i wcześniej[2]. Teren wsi należał do rozległego kompleksu dóbr ziemskich nadanych Jelitczykom przez Panującego. Wydaje się, że w średniowieczu okolica obecnej wsi była raczej słabo zaludniona. Nie wymienia jej nazwy Jan Długosz[3], rejestr poborowy z 1508 r. jako właściciela wskazuje Andrzeja Tokarskiego, powinowatego, może ojca Mikołaja Tokarskiego, dziedzica działu w Sokołowie w 1497 r.[4].

Prawdopodobna lokalizacja fortalicji w Tokarni. Dariusz Kalina, Adam Malicki

Zapewne od spadkobierców Adama w 1531 r. wieś tę kupił Piotr Zborowski h. Jastrzębiec, kasztelan małogoski (1531-1548), łącząc ją z zamkiem Mokrsko oraz wsiami Wola (Kawęcka) i Wolica, i oferując ich zakup za 2000 florenów Mikołajowi Sancygniowskiemu h. Jelita, staroście buskiemu, który to z kolei w parę miesięcy później gotów był odstąpić królowej Bonie. Do zrealizowania aktu sprzedaży nie doszło, gdyż w 1540 r. wykazano, że wieś Thokarnya należy do Jakuba Sancygniowskiego h. Jelita. We wsi było wówczas 8 kmieci osadzonych na łanach, dwa łany leżały pusto, dwór (curia), folwark, most na Nidzie, łąki, bory i pasieki. Tenże Mikołaj Sancygniowski w 1541 r. otrzymał przywilej od Zygmunta Augusta, który dotyczący zamiany wsi Brzegi, Brzeźno i Żerniki na wsie prywatne: Chełmce, Strawczyn i Wolę Teperową[5]. Na Brzeźnie opisane miała swoja oprawę Maryna, wdowa po Adamie Jasińskim, która w celu obrony swoich praw zdecydowała się najechać zbrojnie Brzeźno w 1542 r.[6] Zabiegi Mikołaja w rejonie Chęcin były bardzo przejrzyste – jako dziedzic sporej części dóbr Mokrsko poprzez tę zamianę pragnął stworzyć rozleglejszy kompleks dóbr. Uzyskał on w 1544 r. od króla zezwolenie ma dożywotnie ich użytkowanie, w 1548 r. ponowienie tejże zamiany, a w 1555 r. rozciągnięcie dożywocia na Zofię Magierównę swoją żonę oraz ich syna Kacpra[7].

Jak czytaliśmy przy Mokrsku, dom Sancygniowskich spowinowacony był z Karsznickimi, jednakże nie oni weszli w posiadanie Tokarni. Zapewne już końcem lat 80. XVI w. dziedzicem wsi został Mikołaj Monwid Dorohostajski herbu Leliwa, wojewoda połocki (1576), syn również Mikołaja, miecznika litewskiego[8]. Za panowania Zygmunta Augusta był stolnikiem litewskim (1563), pan i w ręku i w radzie silny, dlatego gdy Tatarzy Litwę naszli, pod Dorohostajem dziedzicznymi swemi dobrami, w osiemdziesiąt tylko koni dworskich swoich, na nich uderzył i siła pobiwszy, plon wszystek odebrał 1577 r. W Moskwie potem pod Połockiem, pod Łukami, pod Pskowem, i indziej, nie mały poczet kosztem swoim trzymał, przez pułkownika swego Żaka 1580 dobył swym ludem Newla, Nieszczerdę ubiegł, gdzie tysiąc Moskwy na placu położywszy dwa tysiące wziął w niewolą…[9]. W nagrodę król Stefan Batory nadał starostwa wołkowyskie, szeresowskie, lepelskie, welońskie; z żony z Rajskich miał syna Aleksandra, krajczego litewskiego, oraz dwie córki – z czego Zofia wydana za Mikołaja ks. Radziwiłła[10]. Był kalwinem, zmarł 29 01 1597 r. i pochowany został w kościele franciszkańskim (wówczas pozostający w rękach protestantów), gdzie otrzymał nagrobek marmurowy z napisem: Pobożnie i świętobliwie zmarłego Mikołaja Monwida, wojewody połockiego, męża ojczyźnie szczerze życzliwego, ciało w tej zamyka się urnie, który zmarł … roku… Duch będzie żyć życiem, ciało to, jeszcze żyć będzie wiecznie życiem wolnym od śmiertelnej skazy, gdy sprawiedliwi zasłużone odbiorą nagrody[11].

Kamień ten wydaje się niedokończonym, i jak dowodzi z chwilą restytucji świątyni katolikom, usunięty został z wnętrza świątyni i wmurowany w ścianę zewnętrzna kruchty, a następnie około 1817 r., po tym jak w klasztorze umieszczone zostało więzienie, przeniesiony został na teren kościoła parafialnego w Chęcinach. Ostatecznie część jego figuralnego nagrobka obecnie wmurowany jest w zewnętrzną ścianę Kaplicy św. Mikołaja przy tymże kościele, druga część zaginęła.

Dalsze dzieje Tokarni nie są jasne – w 1617 r. Tokarnię trzymał Jan Suliński[12], któremu nieco uwagi poświęcił W. N. Trepka w swojej Księdze Chamów – jego ojciec miał być sługą u dziedzica Krzcięcic Niemsty Kuli w 1556 r., ożenił się w 1580 r., potem  miał trzech synów, w tym Aleksandra. Ten ożeniony został z córką pisarza ziemskiego Oraczewskiego około 1605 r., żył jeszcze w 1607 r., przypuszczalnie używał herbu Strzała[13]. Jednakże w 1621 r. zajmował on stanowisko sędziego grodzkiego chęcińskiego, który podczas popisu wystawił jednego konnego żołnierza[14].

Dnia 27 stycznia 1654 r. w Przemyślu doszło do działu majątkowego między Aleksandrem Dymitrem a Krzysztofem Tomaszem, synami Macieja Stanisława niegdyś na Drohojowie Drohojowskiego[15]. Krzysztof otrzymał dobra sobkowskie obejmujące miasto Sobków i wsie Nida, Sokołów Podleśny, Sokołów Podgórny, Staniowice, Tokarnia, Wierzbica[16]. W 1668 r. dobra Sobków zostały sprzedane przez Drohojowskich Janowi na Żywcu i Pieskowej Skale Wielopolskiemu, a ich części były wydzierżawiane, np. w 1673 r. Tokarnię trzymał w dzierżawie Hieronim Strzała z żoną, zapewne syn wspomnianego wyżej Aleksandra[17].

Wspomniany przed połową 1540 r. dwór tokarski mógł być tożsamy z obiektem zaznaczonym na Mapie Galicji Zachodniej z 1804 r. na szczycie wzgórza Zamczysko (257 m npm). W postaci sporego, prostokątnego w narysie obiektu w formie wału z okrągłymi formami na rogach, otaczającego dwa budynki równoległe do siebie, na szczycie wzniesienia zwanego Zamczysko (257 m npm). Naprzeciwko jednego z boków wspomnianej „fortalicji”, na osi zaznaczony został pojedynczy, prostokątny budynek – może będący kaplicą? Oba te wzniesienia są przedzielone obniżenie, „siodłem”, przez który przeprowadzona była droga dojazdowa, częściowo dziś zachowana. Całość otacza zakole Czarnej Nidy, a przebieg obecnej szosy E-7 pokrywa się z dawnym traktem prowadzącym z południa (Jędrzejów) na północ (Chęciny). Ze szczytu sąsiedniego wyniesienia zwanego Czubaka rozciąga się dziś piękny, panoramiczny widok na Grzyby Korzeckowskie, Pasmo Chęcińskie, Podzamcze Chęcińskie, zamek w Chęcinach i dolinę rzeki Nidy.

Kiedy została ta podobna skalą i programem w stosunku do sobkowskiej – tokarska fortalicja została opuszczona? Nie wiadomo, osobiście sądzę, że po śmierci Mikołaja Drohojowskiego, gdy pozostała po nim rodzina porzuciła rozpoczęte plany osiedlenia się wokół Chęcin. Miejsce ich dworu, może jeszcze XVI. wiecznego zostało opuszczone. Obecnie nic niego nie pozostało, we wnętrzu Wzgórza Zamczysko umiejscowiony został zakład produkcyjny, w dawnym wyrobisku kopalni kamienia wapiennego, powstałej przy końcu XIX w. – stąd i oni   całkowite zapomnienie…

Jak wynika z pobieżnego przeglądu sukcesji rodów szlacheckich w 1 połowie XVII w. na tym terenie Jako wchodząca w skład rozległego zespołu dóbr sobkowskich, Tokarnia nie wymagała utrzymywania reprezentacyjnego dworu na swoim terenie, stanowiła część, którą osobno można było wydzierżawiać, zastawiać, etc., etc.

Nie jest jak też wiadome, kiedy powstał nowy dwór. Zlokalizowany był w innym miejscu – na dawnego terenie folwarku. W 1832 r. Tokarnię na licytacji kupił Aleksander Laskowski, uczestnik powstania listopadowego, a następnie dziedzicem wsi był syn Tomasz, uczestnik powstania styczniowego, potem Kazimierz Laskowski, literat. Według akt Dyrekcji Ubezpieczeń pochodzących z 1846 r., dwór w Tokarni należał do Aleksandra Laskowskiego. Był to budynek murowany, kryty dranicami. W skład zespołu wchodził wówczas: chlew drewniany kryty słomą, skład na wódkę murowany kryty gontem, owczarnia murowana, owczarnia drewniana, piwnica murowana kryta słomą, drewniana stodoła, stodoła ze spichlerzem i stajniami drewnianymi w słupy murowane, gorzelnia murowana kryta gontem, przy niej drewniany chlew murowany kryty gontem, murowana kuźnica kryta gontem, 6 drewnianych chałup dla służby folwarcznej, oraz austeria ze stajnią (należąca do dworu) – murowane z kamienia, obecnie pozostające w ruinie[18].

W 1873 r. folwark Tokarnia obejmował 1402 morgi rozległości, w tym grunty orne i zagrody zajmowały 375 mórg, łąki 100, pastwiska 239, lasy 585, nieużytki 103; domów murowanych było 13, z drewna 10; wieś Tokarnia miała 45 osadników i 363 morgi rozległości. Na jej terenie założone były kamieniołomy i piec do wypału wapna, kopalnia kamienia litograficznego. W 1896 r. do starego dworu przeniesiono szkołę powszechną; przed pierwszą wojną światową, wieś zakupił Salomon Rychter[19].

Nieopodal wzmiankowanego wzniesienia Zamczysko wzmiankowany był most (mosty) na Czarnej Nidzie, która przy sąsiednich Żernikach łączy się z Białą Nidą tworząc rzekę Nidę. Most ten wzniesiony został na trakcie krakowskim i z nim należałoby wiązać mocno niepewną legendę o tym moście, który zawalił się pod ciężarem przewożonych skarbów królowej wdowy Bony Sforzy, (nie)szczęśliwie wwiązanej w dzieje wsi Mosty…

Oznaczone: rycerskie