D ariusz Kalina

Łukowa w niej kościół i dwór

Foto. Adam Malicki

Nazwę tej wsi położonej nad Czarną Nidą zapisywano jako Łukowa Wola (1332), Lukowa (1408), pochodzi od słowa tworząca łuk lub też osobowego Łuk, Łuka, Łukasz[1].

Pierwszy raz z wsią Łukowa spotykamy się w 1330 r., jako wsią należącą do parafii w Kijach, a następnie, w 1332 r. w Chomentowie[2]. Teren objęty przez tę parafię należał do pierwotnego nadania ziemskiego, jakie otrzymali Nagodzice-Jelitczycy piszący się z Mokrska, obejmującego położony nad Nidą teren z Bolminem, Mokrskiem, Korytnicą[3]. Pierwszym przedstawicielem tegoż rodu, z którym powiązać można losy Łukowej, był zapewne Stanisław Jelitko, syn Tomisława z Mokrska, podczaszego krakowskiego (1307), łowczego krakowskiego (1310), kasztelana sądeckiego (1312), wojewody krakowskiego (1316-1317), wojewody sandomierskiego (1320), żonatego z Elżbietą, córką Stanisława z Brzezia h. Doliwa (zmarł ok. 1330-1331).

Stanisław Jelitko był podczaszym krakowskim (1343-1352), starostą kaliskim (1346), kasztelanem żarnowskim (1353), kasztelanem małogoskim (1354-1374). Z żony Stachny miał kilku synów, którzy używali przydomku Jelitko. Pierwszy z nich pisał się z Gozdnej i Korabnik, w źródłach występuje w latach 1376-1428, według Jana Długosza odznaczył się męstwem w bitwie pod Koronowem, zapewne zszedł z tego świata bezdzietnie. Drugi syn Florian występuje około 1386 r.; trzecim synem był Klemens Jelitko piszący się z Działoszyc, Goznej, Kotlic, Żernik i Łukowej. Był podczaszym krakowskim (1376), kasztelanem czechowskim(1383). Żonaty był z Małgorzatą wdową po Paszku, z którą miał synów Stanisława, Niemierzę, Tomasza, Piotra i Mikołaja[4].

Foto. Adam Malicki

W 1408 r. zdecydował się z żoną i synami na ufundowanie kościoła parafialnego. Dokument fundacyjny został wydany w 1408 r. na terenie wsi Łukowa, zapewne więc istniała już jakaś rezydencja dziedziców[5]. Kościół parafialny p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny został uposażony dziesięcinami wybieranymi z dwóch ról i łąk dworskich w Chmielowcach, Nowej Wsi, Poszczytowie, Morawicy, Szczecnie, Szczodrowicach, Wierzbicy, Wojciechowie i Żernikach. Pleban otrzymał grunt, który położony był w kierunku dąbrowy zwanej Wrzacza (Wrząca?) wraz z łąką w tejże dąbrowie oraz sadzawkę leżącą przy plebanii. Parafia w monecie erekcji obejmowała wsie Łukowa i Ostrów[6].

Od 1413 r. Łukowę posiadał najstarszy syn Stanisław Jelitko, kasztelan brzeski (1425-1445) piszący się z Goznej[7]. Ożenił się w 1400 r. ze Stachną, córką Niemsty z Mikułowic i Skroniowa, z którą otrzymał 300 grzywien posagu. Po jej śmierci zabezpieczył na Pilczycy jej sumę posagową córkom z niej zrodzonym – Beacie, Katarzynie i Annie. Niewykluczone, że z drugą żoną, poślubioną ok. 1439 r., siostrą Bernarda z Gosławia, miał syna Stanisława z Gozny, występującego w końcu XV wieku[8]. Jego najstarszy brat Niemierza, sędzia grodzki chęciński (1432), po raz pierwszy występuje w 1410 r., pojawia się w sądach w latach 1415-1416, zapewne w 1413 r. działem rodzinnym otrzymał Szczecno, Ujny i Słopiec. O Piotrze Jelitko niewiele wiadomo, zaś Mikołaj Jelitko był pisarzem królewskim w 1415 r.[9].

Jan Długosz (1470-1480) wymienia kolatorów miejscowego kościoła: Jana Jelitko h. Jelita oraz Jana Morawickiego h. Topór. We wsi wymienione zostało pięć łanów kmiecych, z których dziesięcina snopowa i konopna oddawana jest prebendzie kieleckiej zwanej Brzechowska. We wsi wymieniona została rezydencja dziedzica (praedium unicum militare), karczma z rolą, trzy zagrody z rolami, z czego dziesięcina snopowa o wartości trzech grzywien oddawana była prebendzie św. Tomasza w Mokrsku[10].

Rejestr poborowy z 1508 r. wymienia tylko jednego dziedzica wsi: Jana Łukowskiego. Posiadał on klucz ziemski z rezydencją w Łukowej złożony z wsi Chmielowice, Chomentów, Kąty, Łukowa, Siedlce, Prądnik oraz Wolica. Zmarł z końcem trzeciej dekady XVI w., w 1540 r. pozostała po nim wdowa Anna Łukowska miała opisaną na majątku swoją oprawę wdowią. Synowie jej i Jana – Kacper, Baltazar i Kilian wkrótce podzielili się schedą: Łukową otrzymał Baltazar Łukowski, późniejszy sędzia sandomierski (ok. 1570), gorliwy kalwin[11]. Wieś obejmowała (1540) pięć i pół łanu osiadłego (czterech kmieci było osadzonych na łanuch, a trzech na półłankach), sześć zagród, była tu karczma i opustoszały młyn z sadzawką. Dziedzic dysponował dworem (curia), folwarkiem oraz dwiema sadzawkami, miał dostęp do własnych lasów i borów z pasiekami. Jak się wydaje, w tym też czasie przystąpiono do powiększenia areału zasiewów – w 1573 r. wykazano bowiem we wsi już osiem łanów osiadłych na terenie wsi[12].

Baltazar Łukowski mając prawo patronatu nad kościołem w Łukowej, w 1551 r. osadził przy nim ministra protestanckiego. Istniejący w 1560 r. zbór łukowski wymieniony został w dystrykcie pińczowskim na synodzie protestanckim w 1592 r. Występują ministrowie kalwińscy: Franciszek Płachta Seceminius, Andrzej Strażnicius w 1595 r., Tomasz Gorzkowski w 1595, Jan Olinius w 1602 r., Piotr Lombardius w 1612 r., Tomasz w 1615 r., Stanisław Rurajowicz 1616; diakon Daniel w 1617 r. Podczas wizytacji kościelnej w 1598 r. drewniana świątynia protestancka w Łukowej była p.w. św. Jana Chrzciciela[13]. W inwentarzu kościoła parafialnego z 1829 r. wzmiankowany został dzwon w dzwonnicy stojącej w rogu cmentarz przykościelnego z napisem:

Ad laudem solius Jehowae reperata 1606

Veni cito o D. Jezu

z herbem Jelita (Łukowskich) umieszczonym między literami:

M. L. P.A.L, P. L., B.L.[14].

Kiljan Łukowski był dziedzicem pobliskiego Chomentowa wraz z prawem patronatu nad jego kościołem. Kacper Łukowski, dworzanin królewski, został dziedzicem nieodległej Wierzbicy, gdzie również był dwór (curia). Był również wyznania kalwińskiego, z zony z Zofii miał synów Abrahama, Jana i Andrzeja, dziedziców Wierzbicy w 1596 r. Imię Kacpra wymienione zostało w popisie powiatu chęcińskiego z 1621 r.[15]

Baltazar Łukowski miał finansowe kłopoty, które mocno nadwerężyły jego finanse. Za jego życia rozpadł się łukowski klucz majątkowy na mniejsze działy dziedziczne. Część Łukowej jeszcze w 1608 r. należała do Waleriana Morawickiego h. Topór. Aleksander po bezpotomnej śmierci Baltazara z końcem 1617 lub z początkiem 1618 r., został dziedzicem Łukowy, którą szybko rekatolizował[16]. Zmarł w 1628 r., przekazując przed śmiercią dobra swe w posagu córce Zuzannie, która z kolei wyszła za Piotra Pieniążka h. Odrowąż. Ów Piotr odznaczył się w bitwach pod Wielkimi Łukami i Toporcem. Powróciwszy do kraju, zmarł po kilkunastu latach w Łukowej. Spadek po nim wziął syn jego Mikołaj Pieniążek, a ten z kolei przekazał w posagu córce Barbarze wydając ją za Stanisława Czarnieckiego h. Łodzia[17].

Plebani łukowscy procesowali się z właścicielami działów majątkowych o zagarnięte grunty, a niektórzy z pośród nich sami czynili sprawiedlość w tej mierze – przykładem sprawa z 1633 r. kiedy Anna Stogierzowa, właścicielka działu w Łukowej, przyznała plebanowi łukowskiemu Bartłomiejowi młyn ze stawkiem i gruntem zbudowany przez swoich przodków na gruncie kościelnym[18]. W 1638 r. dziedzicem połowy wsi był wymieniony Stanisław Czarniecki żonaty z Barbarą, z którą w 1641 r. chrzci swego syna Mikołaja[19]. Ich córka Teresa wyszła za Jerzego Bystrzanowskiego, który zszedł bezpotomnie. W tej sytuacji Łukowa przeszła na rzecz rodziny Sierakowskich h. Ogończyk, spowinowaconych z Pieniążkami poprzez małżeństwo Jana Pieniążka, podczaszego krakowskiego z Zofią Sierakowską, wojewodzianką łęczycką. Z danych archiwum parafialnego w Łukowej wynika, że we wsi były działy należące do różnej szlachty.

Wydaje się, że głównym właścicielem Łukowy został Stefan Sierakowski, żonaty z Jadwigą Dembińską h. Rawicz. Miał z nią synów Aleksandra i Jana, którzy legowali Łukową siostrze Petroneli, a ta z kolei wniosła ją w dom Jana Piaseczyńskiego herbu Ostoja. Pozostała po nich córka Katarzyna wychodząc za Mikołaja Dunin Żuchowskiego, szambelana królewskiego, otrzymała ją w posagu. Wkrótce sprzedała ją Witkowskim, którzy z kolei odstąpili ją biskupowi krakowskiemu Konstantemu Felicjanowi Szaniawskiemu, który podarował ją bratankowi, Józefowi Szaniawskiemu, podstolemu koronnemu i staroście chęcińskiemu. Ten ożenił się z Anną z Ossolińskich h. Topór, córką podskarbiego koronnego Franciszka Ossolińskiego i Katarzyny z Mączyńskich, wojewodzianki wołyńskiej. W ten oto sposób grunty wsi Łukowa na powrót zostały złączone. Katarzyna pozostawiła po sobie w 1753 r. pomnik w postaci nowego drewnianego kościółka p.w. Pocieszenia Matki Boskiej[20], wzniesionego na miejscu starego, zniszczonego ze starości.

Córka Józefata i Anny Szaniawskich, Józefa, w 1767 r. otrzymała Łukową, Chmielowice, Dębską Wolę, Kawczyn oraz Zbrzę w posagu, który wniosła w dom Dominika Bajera h. Leliwa, który przeniósł siedzibę klucza z Łukowy do Dębskiej Woli, a dawne centrum dóbr łukowskich traktowane było jako budynek folwarczny. Budynek był zlokalizowany na południowym stoku góry zwanej Kozia Broda. Był on zbudowany z drewna, miał 7 izb. Obok wzniesiony stały czworak częściowo murowany, dwie stodoły, obora, spichlerz murowany oraz kuźnia. Grunty dworskie odgrodzone były niewielkim strumieniem i obejmowały 45 ha ornej ziemi, 1 ha lasu, łąk i sadu oraz 20 ha nieużytków. W chwili obecnej pozostały nikłe pozostałości zabudowań.

Następnie majątek ten należał do potomków Dominika i Józefy Bajerów. Najpierw został nim ich syn Michał, starościc kęszawski, żonaty z Anną z Sołtyków; wnuk Teodor żonaty z Alojzą Wnorowską, z którą miał syna Władysława i córkę Teresę ożenioną z Leonem Jasieńskim. Rodzeństwo postanowiło sprzedać majątek i w ten sposób przeszedł on w ręce Wincentego Męczykowskiego[21]. Z tekstów zamieszczonych na płytach nagrobnych na łukowskim cmentarzu dowiadujemy się, że właścicielami wsi Łukowa był Karol Czaplicki (zm. 1854), Józef Dewitz (zm. 1886) żonaty z Katarzyną z Rudnickich (zm. 1879), Wincenty Senczykowski, dziedzic dóbr Dębska Wola i Łukowa (zm. 1897). W 1884 r. folwark Łukowa miał rozległości mórg 1044, z czego grunta orne i ogrody zajmowały 351 mórg, łąki 24, pastwisk 39, las 595, nieużytki 35. Budynków murowanych było 4, drewnianych 7, wymieniono również rozpoznane pokłady kamienia wapiennego. W 1928 r. dobra łukowskie nabył Jan Szymanowski[22].



[1] D. Kopertowska, Nazwy miejscowe…, s. 48.

[2] por. M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński…, s. 369.

[3] K. Potkański, Puszcza radomska, [w:] Pisma pośmiertne, t. 1, Kraków 1922, s. 219-220.

[4] Tenże Klemens był synem Stanisława z Mokrska, procesował się ze swoim krewniakiem, Klemensem z Mokrska h. Jelita oraz Małgorzatą wdową po Paszku, o zamek Rytwiany wsie doń należące; F. Sikora, A. Świerzawski, hasło: Klemens z Mokrska, t. 21, s. 604; Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku…, poz. 35, s. 336.

[5] J. Wiśniewski, Historyczny opis… we Włoszczowskiem…, s. 311-312; KDM t. 2, nr DIX.

[6] KDM t. 2, nr 509; JD LB t. 2, s. 391-394; J. Wiśniewski: Historyczny opis kościołów. w Jędrzejowskiem…, s. 102 i n.; tenże: Monumenta, [w:] Historyczny opis kościołów. w powiecie włoszczowskim…, s. 311; E. Wiśniowski: Prepozytura wiślicka…, s. 59.

[7] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego…, cz. 1, z.1. s. 821-822.

[8] Boniecki, t. 8, s. 395-396.

[9] Boniecki, t. 3, s. 124-125.

[10] JD LB t. 2, s. 394; JD LB t. 1, s. 475; prebenda ta uposażona była w dziesięciny snopowe wybierane w Kotlicach, co trzeci rok w Chwaścicach, z folwarków we wsiach: Sokołów Dolny i Górny, Nida, Rembiechowa, Tokarnia, Ostrów, Marzęcin, Czerników, z części ról folwarcznych w Łukowie; Księga dochodów beneficjów…, s. 24 i 130.

[11] Uruski, t. 10, s. 46.

[12] Pawiński, s. 271, 485; 560.

[13] Akta synodów różnowierczych, t. 3 (1571-1632), wyd. M. Sipayłło, Warszawa 1963, s. 79, 111, 195, 203, 222, 227, 231, 306, 308, 310, 324, 335, 338, 361, 365, 366, 374, 383, 389, 607; por. AKMKr., Acta Visitationes Cap 65 (1598), k. 209.

[14] W. Siarkowski, Dzwony guberni kieleckiej, Warszawa 1878, s. 34.

[15] Popis powiatu chęcińskiego…, s. 43.

[16] Boniecki, t. 16 s. 125-126; K. Przyboś-Walaszek, Reprezentacja sejmowa województwa krakowskiego w XVII wieku, [w:] „Studia Historyczne”, 20, 1977, s. 397.

[17] J. Wiśniewski twierdzi, że żoną jego była Zofia z Bączalskich, wdowa po Piotrze, wraz pięcioma synami: Piotrem, Zygmuntem, Abrahamem, Aleksandrem, Baltazarem i czterema córkami Elżbietą, Zofią, Katarzyną i Justyną. J. Wiśniewski, Historyczny opis… w Jędrzejowskiem…, s. 101;. Stanisław Czarniecki z Łukowej był jednak inną osobą niż Stanisław Czarniecki, który występuje w 1652, 1658, wraz z żoną Feliksa (Felicjaną) Czeską w księgach parafii w Łukowej, może chodzi tu o Stanisława Czarnieckiego z innej linii, Rząsawskiej, za: A. Haratyk, Czarnieccy w XVII wieku, [w:] Stefan Czarniecki…, s. 169.

[18] J. Wiśniewski, Historyczny opis…w Jędrzejowskiem…, s. 101, 103.

[19] Chrzestnym był Mikołaj Grabkowski z Ostrowa i Zofia Grabkowska oraz rektor szkoły w Łukowej, Albertus, J. Wiśniewski, Historyczny opis…w Jędrzejowskiem…, s. 101.

[20] A. Adamczyk, Drewniane kościoły…, s. 241-243; Inwentarz kościoła z 1829 r., ADK, Akta konsystorskie parafii Łukowa, 1811-1937, sygn. PŁ-5/1, k. 21.

[21] S. Borkiewicz, Z przeszłości ziemi jędrzejowskiej…, s. 95, 189.

[22] SGKP, t. 5, s. 825.

Oznaczone: ,

Dariusz Kalina od początku lat 90'ych bada przeszłość Chęcin. W 2007 roku z jego inicjatywy odbywał się Rok Chęcin. Udało się zorganizować wiele spotkań w zabytkowych obiektach miasteczka, a po konferencjach i seminariach został ślad w postaci wydanych trzech książek poświęconych Chęcinom. Śmiało można powiedzieć, że żadna inna miejscowość tej wielkości nie jest tak dobrze poznana.

Bez komentarza

Skomentuj

Blue Captcha Image

*

MICHALCZYK WŁADYSŁAW EUGENIUSZ (1916-1994)

Władysław Eugeniusz Michalczyk urodził się 10 maja 1916 r. w Daleszycach (powiat kielecki), a jego rodzicami byli Jan (ur. 3 […]

MALICKI JÓZEF (1893-1953)

Józef Malicki urodził się 15 stycznia 1893 r. w Krasocinie, był synem Kazimierza i Katarzyny z Łapotów, którzy wzięli ślub […]

BORKOWSKI JAN WIKTOR (1885-1956)

Jan Wiktor Borkowski (wł. Jan Wiktor Dunin-Borkowski h. Łabędź) urodził się 7 czerwca 1885 r. w Dąbrowie Górniczej, był synem […]

MALSKA FLORENTYNA Z ZIELIŃSKICH i MALSKI KAROL

Prezentowany tekst jest rozszerzoną wersją opublikowanego na łamach czasopisma „Świętokrzyskie” Niewiele osób zapisało się w dziejach Kielc w tak chwalebny […]

JANOTA BZOWSKI JERZY (1906-1941)

Autor: Grzegorz Dąbrowski, Adam Malicki   Ziemia Włoszczowska ma wielu bohaterów o których pamięć warto podtrzymywać i upowszechniać wśród kolejnych […]

TEREK STANISŁAW – kowal z Kossowa

Stanisław Terek urodził się 20 kwietnia 1914 r. w Kossowie, a jego rodzicami byli Antoni (ur. 1876, zm. 1947) i […]