D ariusz Kalina
Lipa
Nazwa wsi zapisywana była tak samo dokumentach, a jej pochodzenie łatwo określić. Po raz pierwszy wzmiankowana jest dość późno, w 1446 r., kiedy jest własnością podeszłego zapewne już Jana Gołuchowskiego h. Leliwa, który w obliczu zbliżającej się śmierci oddaje swoim synom Janowi, Rafałowi i Mikołajowi wsie swoje: Drochów, Gołuchów, Lipę i Żydów i Żydowską Wolę (zobacz: Radzanów). Nie wiemy kiedy doszło do jego skonu, to pewne, że dopiero w 1454 r. bracia dokonali podziału pozostałej po nim schedy pomiędzy siebie[1]. W opisie Jana Długosza (1470-1480) wieś Lypa pozostawała w zasięgu parafii kijskiej, i była własnością Zawiszy Lipskiego herbu Hołobok i Rafała Gołuchowskiego herbu Leliwa[2]. We wsi wymienione zostały trzy łany kmiece, z których dziesięcina snopowa i konopna oddawana jest prebendzie brzechowskiej, karczma z rolą, z dziesięciną do tejże prebendy dawaną w gonithwam[3]; Dwa funkcjonujące w osadzie folwarki rycerskie należały do Rafała Zawiszy, z których dziesięcina snopowa należała do plebana kościoła Wszystkich Świętych w Krakowie[4].
W rejestrze z 1508 r. część wsi Lipa (i całe Karsy) miał Stanisław Lipski, a drugą połowę (oraz Borczyn, Drochow) Stanisław i Mikołaj de Borczyn. Wkrótce rodzinie Lipskich udało się scalić części wsi należące do różnych właścicieli – w znajduję ją w posiadaniu jednego tylko właściciela Zawiszy Lipskiego. We wsi było wówczas trzy łany, z których tylko półtora było użytkowane przez trzech kmieci, dwie karczmy, zagroda, lasy i zarośla oraz dwie sadzawki. Sadzawki te mogły być związane z istniejącym na teren wsi dworem (curia) i folwarkiem, który należał do parafialnego kościoła w Kijach (sama wieś do parafii w Chomentowie)[5].
Majątek był w połowie XVII w. rozdrobniony, w 1662 r. dzierżawiony był przez wdowę Jadwigę Poleską z synem i córką, trzymającą również wieś Karsy, która w 1673 r. zmuszona była opuścić majątek, który dzierżawił Gabriel Morstin (Morsztyn), dziedzic Kars, a następnie już właściciel Lipy[6]. W 1881 r. dobra Lipa składały się z wsi Jawor z folwarkiem i Karsy i Lipa z folwarkiem i przysiólkiem Adamów, oraz folwarków Jawor, Lipa. Wieś Lipa liczyła wtedy 44 osadników z gruntem w ilości 262 morgi. Folwark Lipa liczył gruntów ornych 442, łąk 25, pastwisk 13, lasu 598, zarośli 12, wód 1, nieużytki i place zajmowały 5, co razem dawało 1111 morgi. Budynków murowanych było 14, z drewna 7[7].
Zna terenie wsi znajduje się zespól dworski złożony z drewnianego dworu z początku XX w. z ruiną spichlerza murowanego z kamienia z 1 połowy XIX w., w otoczeniu stanów (od strony północnej), na południe od dworu zlokalizowano sklepione piwnice, zapewnie kryjące pozostałości starszego założenia.
[1] Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum bernardyńskiego we Lwowie, t. 13, s. 218; 327. Boniecki, t. s. 213.
[2] Był żonaty z Katarzyną z Galowa, córką Jana Kruszyny, której w 1454 r. zabezpieczył posag, z która miał córkę Annę, wydaną w 1471 r. za Mikołaja Pietraszewskiego i dwóch synów – Rafała i Jana.
[3] Było to prawo do pobierania dziesięciny snopowej z łanów kmiecych łącznie z całej wsi, obejmujących również te, które zostały świeżo zagospodarowane – novalia, M. Młynarska-Kalentynowa, Ius gonitwe w świetle materiałów procesowych klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu z lat 1358-1362, [w:] Actas media, actas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w 70. rocznicę urodzin, Warszawa 2000, s. 348-355; jeżeli dawne role kmiece zostały zamienione na role folwarczne, dziesięcinę oddawano jako ius gonithwam.
[4] JD LB t. 1, s. 475.
[5]Pawiński, s. 485; s. 560.
[6] W. Kowalski, Struktura społeczna…, s. 151, 152.
[7] A. Jelski, hasło: Lipa, w SGKP t. 5, s. 246.
