CHOMENTÓW – a nim kościół parafialny Jelitczyków

D ariusz Kalina

Chomentów

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1328, kiedy to wraz z Łukową, Ostrowem, Wolą i połową Stanowic należała do parafii w Kijach (druga połowa tej wsi należała do parafii w Mokrsku Dolnym)[1]. W 1330 r. dziedzice Chomentowa – Jakub, Mikołaj i Wszegniej, ufundowali swojej rodowej wsi kościół parafialny, który został konsekrowany przez biskupa krakowskiego Jana Grota ze Słupczy pod wezwaniem św. Krzyża, św. Mateusza i św. Marii Magdaleny 8 grudnia 1331 roku. Na dokumencie tym jako świadek podpisał się Tomisław z Mokrska[2].

Na podstawie tego dokumentu pleban do swojej dyspozycji otrzymał rolę i łąkę leżące pomiędzy drogą do Stanowic a Górą Osina, karczmę oraz inną rolę położoną naprzeciwko drzwi kościoła. Nie znamy pochodzenia rodowego tych fundatorów, występujący mniej więcej w tym czasie jako właściciel wsi lub działu Janusz Niemierza pochodził z rodu Nagodów – Jelitczyków[3]. Niemierza z Chomentowa występuje jako świadek w sprawie sądowej w Chęcinach w 1403, 1411; w roku 1410 r. występuje jako dziedzic Mieczysław[4]. W 1408 r. z  terenu tejże wsi wydzieliła się parafia w Łukowej.

W opisie Jana Długosza (1470-1480) kościół nosił wezwanie śś, Mateusza i Marii Magdaleny, któremu patronowali Jan Rokosz herbu Półkozic, Jan Kapusta i Stanisław zwany Slyemek (może: Złomek), nieznanego herbu. Z ról kmiecych, folwarków rycerskich, karczmy, zagród dziesięcina snopowa i konopna oddawana była kościołowi w Chomentowie. Pleban miał do swojej dyspozycji rolę zwaną Składów przeznaczoną pod folwark położoną obok pastwisk należących do Rokosza i Balickiego, dalej miał staw we wsi, drugi staw położony pomiędzy wsiami Chomentów i Korytnica, oraz karczmę z rolą w Chomentowie przy domu wikarego[5]. W 1483 r. Jerzy Toczyński, dziedzic Chomentowa i Korytnicy, przekazał karczmę zwaną Kopaszewska z rolą i lakami miejscowemu plebanowi[6]. W wsie parafialne to Drochów, Jawor, Lipa, Staniowice. W roku 1508 rejestr poborowy powiatu chęcińskiego rejestruje jako właściciela Jana Łukowskiego h. Jelita, posiadacza dużego kompleksu ziemskiego złożonego z wsi Chmielowice, Chomentów, Kąty, Łukowa, Siedlce, Prądnik (nie istnieje) oraz Wolica. Zmarł z końcem trzeciej dekady XVI w. – w 1540 r. pozostała po nim wdowa Anna Łukowska miała opisaną na majątku tym swoją oprawę wdowią, reszta zaś schedy po ojcu należała do trzech braci nie podzielonych: Kacpra, Baltazara i Kiliana Łukowskich herbu Jelita. We wsi odnotowano dwór (curia) i folwark, w okolicy lasów z barciami i pastwisk w dostatek. Dalej zapisano, że były ci trzej dziedzice inne dwory (curias) z folwarkami bez kmieci i zagrodników. Wieś oszacowano na 400 grzywien, co świadczy o dobrym jej zagospodarowaniu w tym czasie[7]. Wkrótce po śmierci matki bracia podzieli się majątkiem, Łukową otrzymał Baltazar Łukowski, gorliwy kalwin (podobnie jak i jego bracia, bronił księdza Krowickiego, którego biskup Zebrzydowski kazał więzić za jego ożenienie się)[8].

Kacper Łukowski, dworzanin królewski, został dziedzicem nieodległej od Chomentowa Wierzbicy. Był również wyznania kalwińskiego, obecny był w 1556 r. na synodzie protestanckim w Seceminie, cieszył się przy tym łaską króla Zygmunta Augusta – czego dowodem podwyższenie mu wynagrodzenia z 30 do 100 florenów w roku 1564. Żonaty był po raz pierwszy z Katarzyną Glińską, a po raz wtóry z Zofią nieznanego rodu, z która miał synów: Abrahama, Jana i Andrzeja, dziedziców Wierzbicy w 1596 r. Jan Łukowski, pisarz ziemski krakowski (1612), zrzekł się w 1619 r. urzędu na rzecz swego syna Aleksandra, który był kilkakrotnym posłem na Sejm, a dwukrotnie piastował urząd marszałkowski. Ożeniony był z Katarzyną Witkowską, chorążanką łęczycką, razem zostali pochowani w kościele bernardynów w Krakowie.

Chomentów otrzymał Kiljan Łukowski, również gorliwy apostata – w 1556 r. podpisał list adresowany do samego Jana Kalwina!, a współcześni zapamiętali go jako uczestnika turnieju rycerskiego na weselu króla Zygmunta Augusta w 1553 r. Żonaty był z Anną z Podlodowskich h. Janina, z która miał synów Andrzeja i Mikołaja, dziedziców Chomentowa w 1583 r. Mając prawo patronatu nad kościołem w Chomentowie – zamknął go, a jego uposażenie przekazał Mikołajowi Złotnickiemu h. Topór, może synowi Krzysztofa Złotnickiego, kalwina, który w swoich rodowych Złotnikach (nad Białą Nidą) również sprofanował kościół[9].

Kościół parafialny w Chomentowie około 1610 r. został zwrócony katolikom przez ówczesnego dziedzica, może Gabriela Chomentowskiego[10]. W sprawie zwrotu gruntów plebanowi toczył się długotrwały proces sądowy wytyczony przez ówczesnego plebana Szymona Żarnowieckiego, zakończony w 1612 r. Jako świadek w sprawie wystąpił 80. letni dziedzic części Chomentowa, Stanisław Chomentowski Złomek. W sporządzonym na podstawie jego zeznań akcie wyliczone zostały grunty stanowiące zwrócone uposażenie kościoła, a mianowicie: Góra Dziadówka, Góra Sowia, rola zwana Stany, las Składów oraz most zwany Wągrowy[11]. Następnie Chomentów stał się własnością rodziny Oraczewskich herbu Szreniawa. Pierwszy znanym nam właścicielem pochodzącym z tegoż rodu był w 1662 r. Mikołaj Oraczewski[12] (z żoną, synem i córką), dziedziczący również Siedlce i Wolicę. Miał on syna Piotra, występującego w l. 1673/76[13], żonatego z Katarzyną ze Stradomia, z która miał syna Mikołaja, występującego z żoną Marianną w 1701 r.[14]. Ich synem zapewne był Adam Szymon Oraczewski, wojski krakowski (1698-1715)[15], dziedzic Chomentowa, Siedlec i Wolicy. Mikołaj Oraczewski zmarł przed 1683 r., kiedy pozostała po nim wdowa zapisała sumę 2000 florenów za spokój duszy zmarłego małżonka. Wkrótce wyszła on za Antoniego Jasieńskiego h. Rawicz, jak świadczył napis zamieszczony na dzwonie kościelnej: Ora pro nobis. Za posesyey JM Księdza Franciszka Mańkowskiego i za kolacyi JMP S. Antoniego Jasieńskiego i małżonki jego Katarzyny z Stradomia, Franciszka Morawickiego 1694. Rok wcześniej wspomniany Adam Oraczewski przepisał zapis za duszę ojca z Chomentowa na Łowinię, co oznacza wyzbycie się przez niego pretensji do Chomentowa. Przedstawiciele rodziny Morawickich h. Topór byli posiadaczami m.in. Drochowa i Morawicy z Wolą w parafii Brzeziny, mieli oni jakieś prawa do kościoła chomentowskiego, dowodzą tego następujące fakty: w 1719 r. Marianna z Morawickich, wdowa po Piotrze Morsztynie, zapisała 500 florenów na remont kościoła; w 1720 r. panna Konstancja z Morawicy Morawicka, córka śp. Michała i Heleny z Winiarskich, w obecności swego brata Krzysztofa, zapisała na kościół ten sumę 1000 florenów[16].

Następnie wieś nabył biskup Felicjan Konstanty Szaniawski, a po którego śmierci (1732) dostała się jego bratankowi Stanisławowi Szaniawskiemu h. Junosza, podstolemu koronnemu i jego żonie Annie z książąt Ossolińskich. Po śmierci męża majątkiem, jak się wydaje, dysponowała samodzielnie. W 1778 r. prawo patronatu nad kościołem chomentowskim przekazała za zgoda syna i wnuka Seminarium Duchownemu w Kielcach. Po jej śmierci Chomentów był własnością jej syna Józefata, a następnie jego syna Konstantego Felicjana i wreszcie Stanisława Szaniawskiego. Po jego śmierci dobra te otrzymał jego krewny, Józef Szaniawski, opat wąchocki.

Z początkiem XIX w. dwór chomentowski był w posiadaniu Piotr Tymieniecki h. Zaremba, którego grób z datą śmierci 1825 r. znajduje się przykościelnym cmentarzu. W 1848 r. majątek posiadał Jan Kanty Łempicki, majątek był zadłużony i poddany został licytacji. Z tego czasu pochodzi opis dworu w Chomentowie. Zespół znajdował się przy drodze z kościoła w kierunku Korytnicy, budowle dworskie na folwarku, jak się wyrażono, obejmowały parterowy dwór zbudowany z drewna o wymiarach 6.9 x 17.3 x 2.8 m, nakryty dachem pokrytym gontem z dwoma kominami murowanymi. Jego wnętrze obejmowało sień poprzedzoną wystawką z drewna, pięć pokoi, spiżarnię i kuchnię, ogrzewane było przez trzy piece z białych kafli i jeden z cegły, powały i podłogi wykonane były z tarcic. Przed wejściem do dworu, od południa, znajdowała się drewniana spiżarka, od strony zaś zachodniej dobudowana była „przystawka” z drewna o wymiarach 4 x 4 x 2.5 m, mieszcząca jeden pokój. Obok stał prewet czyli ubikacja z drewna pod gontem, chlewiki z drewna, obora z drewna, murowana owczarnia, trzy stodoły, magazyn murowany „w słupy”, spichlerz drewniany o wymiarach 10 x 5.6 m, chałupa z drewna ze stodołą i chlewem i kuźnią drewnianą. Do majątku należała również osada zwana Zagórze z murowaną owczarnią, chałupą, stodołami, oborą[17]. W 1880 r. dobra te obejmujące wieś z folwarkiem Chomentów z folwarkiem Zagórze obejmowała 1099 mórg, z czego grunta orne zajmowały 514 morgi, łąki 44, pastwiska 59, las 476. budynków Murowanych było 3, z drewna 12[18]. Obecnie żadnego śladu z założenia dworskiego nic nie pozostało

Oznaczone: kościoły, rycerskie