BAŁTÓW – zespół rezydencjonalny

D ariusz Kalina

Z danych źródłowych wiemy jednak, że na terenie wsi znajdowała się wcześniejsza rezydencja o charakterze rezydencjonalnym, przynajmniej z połowy XVII w.[1], a zważywszy na wybitnie obronny charakter terenu dworskiego, również obronnym.

Wieś położona jest w bardzo urozmaiconym terenie, centralnym punktem widokowym jest obecnie pałac, wokół którego rozłożony zostawał dość rozległy park krajobrazowy. W lilii równoległej pałacu znajduje się kaplica, przypuszczalnie nagrobna, pomiędzy nią a pałacem widoczne są ślady niewielkiego stawu. Od strony elewacji południowej pałacu znajdują się sklepione piwnice niewiadomego pochodzenia[2].

Nazwa wsi zapisywana była jako Baluthow w XV w. Przyjmuje się, że wieś istniała w średniowieczu, a dowodem jej rozwoju jest funkcjonujący we wsi kościół parafialny, wzmiankowany w 1326 r. Jego hipotetyczna lokalizacja to miejsce obecnej murowanej kaplicy, datowanej na 1786 r., pozostającej na terenie zespołu dworskiego. Fundatorem jego miał być właściciel Bałtowa pochodzący z rodu Rawicz[3]. Kościół ten położony był w zasięgu archidiakonatu zawichojskiego, w czasach króla Kazimierza Wielkiego parafia bałtowska była niezbyt ludna i obejmowała 165 wiernych[4].

W opisie Jana Długosza (1470-1480) na terenie wsi funkcjonuje kościół drewniany p.w. św. Andrzeja, prawo patronatu należało do rycerza Warsza h. Rawa[5]. We wsi były wymienione łany kmiece, karczmy, zagrody, folwark rycerski (praedium unum militare), z którego ról dziesięcinę snopową i konopną pobierał miejscowy pleban, a jej wysokość wynosiła 10 grzywien. Kościół miał własne role i łąkę przeznaczone na folwark. Oprócz tego pleban pobierał dziesięcinę z części wsi Janowice, leżącej w parafii Momina[6].

W Księdze dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 czytamy, że pleban bałtowski pobierał dziesięcinę snopową z ról folwarcznych, i kmiecych wsi Bałtów, z Jędrzejowic – z ról kmiecych, w Denkowie – z ról dworskich, z Borii z ról kmiecych, ze Stoków z ról kmiecych i w Okole – z wszystkich ról należących do wsi[7]. W tym czasie właściciele wsi był Stanisław Tarło h. Topór, piszący się ze Szczekarzowic, dziedzic Goździelina i Okołu. Wydaje się, że wieś otrzymała jego córka wyszła za Gabriela Gniewosza z Oleksowa[8].

Nieco później, w roku 1589 dziedzicem wsi był Andrzeja Świdzińskiego h. Półkozic. We wsi było wówczas 9 łanów, 2 zagrody, 3 komorników i 12 rzemieślników. Parafia obejmowała jeszcze wsie: Trzemecha, należącą do Kacpra Grabskiego i Marcina Trzemeskiego, Pętkowice do Jakuba i Marcina Pętkowskich oraz Wola należącej do Mikołaja Malyczowskiego – zapewne Marcina Chocimowskiego herbu Oksza, dziedzica Małoszyc[9].

Był to okres reformacji. Nie wiadomo wiele na temat ewentualnego przejęcia przez protestantów kościoła bałtowskiego[10]. Przyjmuje się, że pod koniec XVI w. kościół spalił się, a na jego miejscu wzniesiono kaplicę. Nie jest jak dotąd wyjaśnione czy miało to związek z okresem reformacji w okolicy – w Pętkowicach znajduje się obiekt zwany zborem ariańskim, którego jednak istnienia i funkcjonowania w latach 1550-1632 nie potwierdzają Akta Synodów Różnowierczych[11].

Wieś była mocno rozdrobniona pomiędzy kilku właścicieli[12] – z wszystkich innych rodzina Chocimowskich wydaje się dla naszych rozważań najważniejsza. Występujący w drugiej połowie XVII w. Paweł Chocimowski, syn Hieronima, pisarz grodzki radomski (1677), podstarości i sędzia radomski (1686), pochodził zapewne z bocznej gałęzi rodu Chocimowskich zapoczątkowanej przez Marcina, dziedzica Małoszyc. Jego synowie (Marcina) – Łukasz, Hieronim i Jan pisali się z Rzuchowa w roku 1578 r. – Paweł, syn Hieronima a wnuk Marcina z Małoszyc, komornik graniczny sandomierski (1593), podsędek sandomierski (1598), poseł na Sejm (1607) – wydaje się być przodkiem tegoż właśnie Pawła, wzmiankowanego w 1665 r., jako dziedzicu Bałtowa. Był on żonaty z Katarzyną z Kochanowskich, wdową po Marcinie Leżeńskim[13]. Właśnie z tym Pawłem, Chocimowskim związana jest wzmianka źródłowa o dworze bałtowskim. Po Chocimowskich Bałtów był własnością Ossolińskich herbu Topór (w 1617 r. Samuel Ossoliński)[14].

Z końcem wieku XVII. tego, jako właściciel Bałtowa pojawił się Marcin Chomentowski herbu Lis. Przyjmuje się, że około 1697 r. jako właściciel wsi i kolator miejscowego kościoła zdecydował wznieść nowy kościół w nowym miejscu, u podnóża góry[15]. – Wedle opinii księdza Franciszka Siarczyńskiego za czasów hetmana Stanisława Chomentowskiego – wieś Bałtów dziedziczna domów 115(!), ozdobna kościołem farnym i pałacem od Chomentowskiego hetmana zmurowanym…[16]. Stanisław Chomentowski żonaty był z Dorotą Tarłówną, która po jego śmierci zaszłej w 1728 roku wyszła powtórnie za mąż za Adama Tarłę, starostę jasielskiego[17].

Bałtów odziedziczył Dominik Pieniążek herbu Odrowąż, łowczy bydgoski, a następnie Ludwik Pieniążek, od którego w 1798 r. odkupił Jacek hrabia Małachowski herbu Nałęcz, kanclerz wielki koronny, dziedzic Bodzechowa, Ćmielowa, Denkowa, Radoszyc i innych, który następnie przekazał je synowi Janowi Małachowskiemu piszącemu się z Dukli. W tym czasie dobra bałtowskie powiązane zostaną z dobrami ćmielowskimi[18]. – Otóż około 1746 r. Jan hrabia Małachowski otrzymał od Pawła Karola Sanguszki zezwolenie na wykup dóbr zastawnych należących do klucza ćmielowskiego. W cztery lata później doszło do realizacji porozumienia w sprawie dzierżawy majątku ziemskiego obejmującego miasta: Ćmielów i Denków oraz 27 wsi. Po trzech latach Jan Małachowski otrzymał zrzeczenie się przez Janusza Aleksandra Lubomirskiego zadłużonych dóbr, trzymanych dotąd w dzierżawie zastawnej, stając się ich pełnoprawnym właścicielem.

Po śmierci Jana Małachowskiego w 1762 r. dobrami ćmielowskimi dysponowała dożywotnio wdowa Izabela z Humnickich Małachowska, która w 1777 r. zdecydowała się dokonać podziału majątku pomiędzy swoje dzieci. Dobra ćmielowskie otrzymał Antoni Małachowski, który wydzierżawił je swojemu bratu Jackowi, właścicielowi klucza bodzechowskiego. Antoni nie dotrzymał warunków umowy i w ten sposób dobra ćmielowskie i bodzechowskie zostały połączone, stając się własnością Jacka Małachowskiego. Zarząd tego kompleksu umieszczony został w pałac w Bodzechowie, w którym przyjęty został król Stanisław August Poniatowski powracający z Ukrainy w 1787 r.

Następnie aktem spisanym w dworze radoszyckim Jacek hrabia Małachowski część majątku z Bodzechowem przekazał Gustawowi hrabiemu Małachowskiemu, wnukowi jego brata Mikołaja, a synowi Stanisława. Jacek Małachowski zmarł w 1821 r. i pochowany na cmentarzu w Ćmielowie, zaś jego syn Jan zmarł w kilkanaście dni po nim. Gustaw hr. Małachowski niezwłocznie po śmierci Jacka dokonał spisu z natury majątku. Rozpoczął się jednak proces sądowy z Franciszką hr. Karwicką, która przyjechała w kilka dni po śmierci brata i zamieszkała w dworze w Brzostowej (porozumienie w tej sprawie zostało dokonane dopiero w 1830 r.).

W 1822 r. dokonano rozgraniczenia dóbr bodzechowskich i ćmielowskich. Dobra ćmielowskie były Jana z Dukli Małachowskiego, żonatego z Barbarą Sołtykówną, z która nie miał dzieci, i z która się w po pewnym czasie rozwiódł. Córka Franciszka wyszła bez zgody ojca za generała Krzysztofa Dunin Karwickiego i wyjechała z nim na Wołyń. W r. 1828 darowała majątek złożony z dóbr: Bałtów, Ćmielów i Sadowie (oraz włości wołyńskich) swoim dzieciom – Kazimierzowi i Annie Karwickim. W pięć lat później Anna, po swoim ślubie, przekazała swoje prawa oddała bratu Kazimierzowi.

Przed 1831 r. wspomniane dobra zakupiła Teresa del Campio księżniczka Drucka Lubecka, rodzona siostra i teściowa Franciszka Ksawerego Druckiego Lubeckiego, żonatego z jej córką Marią. W 1845 r. Teresa skupiła wszystkie części dawnego majątku i stała się właścicielką dóbr: Ćmielów. Bałtów i Sadowie. Zmarła w 1847 r. spadek po niej otrzymała córka jedynaczka, Maria księżna Drucka Lubecka, wdowa po Franciszku Ksawerym, która nie była zainteresowana tymi dobrami i poleciła je oszacować celem sprzedaży. Na wieść o tym jej synowie Józef i Aleksander około w 1850 r. wymusili na matce odstąpienie im tych dóbr. W 1857 r. Józef pozbył się swojej części na rzecz brata, a ten z kolei ten dał go synowi (także) Aleksandrowi, w 1896 r.

Przyjmuje się, że właśnie w latach 1894-1899 został fundowany zespół pałacowy w Bodzechowie znany nam dzisiaj, a jego fundatorem był Aleksander książę Drucki Lubecki. Zburzył on wysoką murowaną bramę wjazdową postawioną przez Małachowskich w 18903 roku, jako że zasłaniała widok na nowo wzniesiony pałac bałtowski. Jan Wiśniewski wspomina o starym obrazie przestawiającym stary obraz z trzeciego dziesiątka ubiegłego wieku (tj. XIX wieku), z herbem Odrowąż Pieniążków, który widział u aktualnego dziedzica Bałtowa[19]. Po drugiej wojnie światowej rodzina Druckich Lubeckich zmuszona była opuścić Bałtów, i od tego czasu zespół pałacowy ulega postępującemu niszczeniu…

Oznaczone: rycerskie