D ariusz Kalina
Mokrsko
Nazwa miejscowości zapisywana była, jako: Moksko, Moczesco, Moczesow, Mokresco, Morsco, Moscho, Mereczsco[1].
Foto Adam Malicki
O odwieczności tutejszego osadnictwa świadczy sam kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Jego obecne prezbiterium to romański kościół wzniesiony z kamiennych ciosów datowany na okres od połowy XII do lat 1217-1239[2]. Parafia ta była dość ludna, należała do dekanatu jędrzejowskiego, a wzmiankowana została po raz pierwszy w latach 1325-1327 kiedy plebanem był Maciej[3].
Za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, w 1340 r., parafia szacowana była na 1050 wiernych, co jest wartością dość duża[4]. Zachodzi zasadnicze pytanie, czy wspomniana murowana świątynia, miała uprawnienia parafii, czy była tylko kaplicą, której kapelan obsługiwał jedynie rodzinę właściciela wsi? Niestety nie zachował się akt tej fundacji, przyjmuje się że dokonał jej protoplasta rodu Jelita, który otrzymał te tereny od Panującego[5].
Foto. Adam Malicki
Pierwsza informacja źródłowa o Mokrsku pochodzi z 1306 r., kiedy wzmiankowany jest Piotr Jelito, kasztelan małogoski (1306-1310), późniejszy kasztelan wiślicki (1315-1316), kasztelan sandomierski (1317-1330). Był on bratem Tomisława, podczaszego krakowskiego (1307), następnie łowczego krakowskiego (1310-1312), kasztelana sądeckiego (1313-1316), wojewody krakowskiego (1317-1320) i wreszcie wojewody sandomierskiego (1320-1330). Ich ojcu, albo nawet dziadowi należy przypisać wniesienie kościoła w Mokrsku[6]. Kariera Tomisława wydaje się wskazywać, że to właśnie on był głową rodziny Mokrskich w tym czasie. Niezwykle ciekawie przedstawia się jego postawa względem duszpasterstwa na podległym sobie terenie – w 1330 r. na dokumencie biskup krakowski Jana Grota występuje Mikołaj, kapelan (a nie pleban) wojewody sandomierskiego Tomisława z Mokrska (sprawa dotyczy dziesięciny ze wsi Mikołajów, Stopieszyn i Zagajów)[7], a w tym samym roku Tomisław występuje jako świadek przy akcie fundacyjnym kościoła w Chomentowie, nie obawiający się z jego strony konkurencji w stosunku do kościoła w Mokrsku[8]. Sprawa braku informacji o kapłanie odpowiedzialnym za duszpasterstwo wobec poddanych w dobrach mokrskich ciągnie się długo po jego śmierci.
W celu zaspokojenia oczekiwań regulacji prawnych w tej mierze, w 1372 r. biskup krakowski Florian z Mokrska[9], na prośbę swego brata Klemensa z Mokrska, kasztelana radomskiego[10] oraz innych przedstawicieli rodu uposażył altarię (ołtarz) św. Tomasza przy kościele w Mokrsku w dziesięciny z Kotlic i części pewnej roli we wsi Chwaścice[11]. Wydaje się, że intencją takiego posunięcia było odłączenie spraw związanych z funkcjonującą kapelanią dworu panów na Mokrsku od spraw funkcjonowania samodzielnej parafii z osobnym kapłanem. W następnych dziesięcioleciach nie pojawia się jednak w źródłach miejscowy pleban, lecz kapelan dworu rodziny Mokrskich[12], w 1398 r. nazwany już prebendarzem[13] – tylko raz, w 1438 r. użyto określenia pleban w stosunku do miejscowego duszpasterza. W opisie Jana Długosza (1470-1480), kościół w Mokrsku nie był parafialny, lecz funkcjonowała przy nim prebenda. Prebendarz otrzymywał dziesięcinę z ról dworskich (praedium unicum militare) w Czernichowie (w parafii w Strzeszowicach), z Sokołowa (parafia konecka) z ról należących do dworu Andrzeja Dziebałtowskiego (praedium unicum militare), oraz z wsi Łukowa – z karczmy z rolą wydzielonej z ról folwarcznych, z trzech zagród z rolami oraz z ról dworskich (item praedium in eodem villa est unicum militare)[14]. O istnieniu parafii przekonuje nas dopiero opis pochodzący z Księgi dochodów biskupstwa krakowskiego z 1529 r., w której wykazano, że pleban pobiera dziesięcinę snopową ze wsi: Brus, Gozna, Mokrsko Dolne i Mokrsko Górne, z dwóch ról w Chwaścicach, z jednego pola w Nidzie, z jednej roli folwarcznej w Mnichowie – z czego wszystkiego prebendarz dawał czynsz dla altarii św. Fabiana i Sebastiana w kościele Panny Marii w Krakowie. Funkcjonująca przy kościele prebenda otrzymywała dziesięciny snopowe wybierane w Kotlicach, co trzeci rok w Chwaścicach, z folwarków we wsiach Sokołów Dolny i Górny, Nidzie, Rembiechowej, Tokarni, Ostrowie, Marzęcinie, Czernikowie oraz z części ról folwarcznych w Łukowie[15].
Według ksiąg podkomorskich z 1540 r. parafia Mokrska obejmowała wsie położone na terenie dwóch powiatów i dwóch województw: Bizorendę (raczej Bizorendki), Kawęczyn, Mokrsko Górne, Mnichów, Miąsowę, Mzurową, Nidę Ryterską, Ossowę, Tokarnię, Siedlce, Sokołów Górny i Sokołów Dolny, Staniowice, Wolicę (powiat chęciński, woj. sandomierskie) oraz (Bizorenda), Brus, Gozna, Kotlice, Mokrsko Dolne (powiat ksiąski, woj. krakowskie)[16]. Bliższych szczegółów uposażenia plebana dowiadujemy się z tekstu wizytacji parafii odbytej w 1598 r. – Kościół nosił wezwanie Najświętszej Marii Panny i pozostawał pod patronatem dziedziców Mokrska. Aktualnie nie było plebana tylko rektor, Stanisław Włostowita, który miał do dyspozycji rolę położoną obok drogi do Mnichowa długości jedenastu stadiów i szerokości trzydziestu, dalej, dom z dwoma ogrodami, z których jeden zajęty został przez dziedzica Giebułtowskiego, a dom dla wikarego Giebułtowską h. Lis; inny, nowy dom należał do rektora szkoły. Dziesięcina snopowa odbierana była z ról kmiecych wsi Mokrsko i Chwaścice. Okrąg parafialny obejmował wsie: Brus, Chwaścice, Goznę, Mnichów, Miąsową, Mokrsko Dolne i Mokrsko Górne, Mzurową, Ossową i Wólkę (Kawęczyn)[17].
Nie znamy imienia fundatora siedziby rodu Nagociców – Jelitczyków, której pozostałości znajdują się ok. 150 metrów na wschód od kościoła. Był to nieznany z imienia ojciec Piotra, kasztelana małogoskiego[18]. Jest to sztucznie usypane wzniesienie w kształcie ściętego stożka, oddzielonego od strony południowej i zachodniej od reszty terenu suchą fosą; od strony wschodniej u jego podnóża znajduje się silne źródło, któremu zawdzięcza miejscowość swoją nazwę. Na podstawie badań archeologicznych wiadomo, ze istniała tu około drugiej połowy XIII wieku drewniana budowla w postaci wieży mieszkalnej, dworu na kopcu, funkcjonująca do połowy XIV w. Niewykluczone, że właśnie w tym domo habitacionis nobilis viri domini Clementis subdapiferi Sandomiriensis (domu należącym do Klemensa podstolego sandomierskiego – przyp. DK) przebywał król Kazimierz Wielki 28 maja 1355 r. i podpisał dokument dla klasztoru jędrzejowskiego[19]. Jego brat biskup krakowski Florian z Mokrska zamek znaczny in suae domus gloriam murare latere ceperat (dla chwały swego rodu zaczął murować – przyp. DK), wszakoż nie dokończywszy umarł. Tego tam dokłada w katalogu, aby ten początek muru miano rozebrać na kominy szlachta okoliczna z wolą jego synowców, tak barzo, ut vix nunc tam sumptuosi aedificii appareant vestiga (że ledwie ślad pozostał tak kosztownej budowy – przyp. DK). umarł roku 1380, dnia szóstego miesiąca lutego…[20].
Nieopodal, na terenie wsi Morsko, w górę rzeki Nidy (stąd nazwa wsi Mokrsko Górne) zapewne Klemens Mokrski brat biskupa, podjął się budowy murowanego zamku (można jednak przyjąć, że przez pewien czas funkcjonowały dwie rezydencje – Mokrsku Górnym i Mokrsku Dolnym[21]). Klemens był podstolim sandomierskim (1348-1363), kasztelanem radomskim (1363-1387); jego syn, również Klemens piastujący urząd kasztelana radomskiego (1388-1419) w 1387 r. otrzymał od brata Dziwisza, prepozyta skalbmierskiego i kanonika krakowskiego, część otrzymaną po stryju biskupie krakowskim Florianie[22]. Gdy zmarł Klemens na przełomie 1419/1420, zgromadzeni synowie dokonali podziału pozostałej po nim schedy: Piotr otrzymał Dziemierzyce, Dziewięcioły, Komorniki, Obrazejowice; Florian: Niegosławice, Pacanów, Rataje, Suchczyn; Jan: Brudzów, Podborowice, Widuchową. Dobra zgromadzone wokół zamku w Mokrsku – Bizorendki, Mnichów, Mzurowa, Wola Ossowska (Ossowa) – stały się własnością Mikołaja[23].
Źródłowe potwierdzenie istnienia murowanego zamku na terenie Mokrska potwierdzone zostało w 1428 r. (castrum Mokrsko)[24]. W tym czasie jako właściciel zamku występuje Mikołaj, może tożsamy z Mikołajem piszącym się z Mokrska i Pacanowa, chorążym sandomierskim (1447-1454), bratem Jana Bejzata[25]. Ten Jan był synem Klemensa i Beaty z Ratoszyna, po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1425 r., w 1438 r. spotykamy go jako współdziedzica Nidy (Ryterskiej) wraz z bratem Mikołajem[26]. Realizował błyskotliwą karierę – najpierw jako chorąży krakowski (1442-1460), potem marszałek nadworny (1442, 1449-1461), burgrabia krakowski (1448), i wreszcie kasztelan wiślicki (1462-1465). W roku 1452 układał się z bliskimi krewnymi, Janem i Piotrem synami Adama, w sprawie prawa kolatorskiego kaplicy św. Tomasza w kościele mokrskim, zmarł w 1465 r., przyjmuje się, że nie był żonaty. Prawie równocześnie zmarł jego brat Mikołaj – wspomina o tym dokument z 1465 r., w którym występuje jego córka Barbara[27].
Jan Długosz milczy na temat dziedziców Mokrska w latach 1470-1480, choć na pewno był zorientowany w sytuacji panującej wokół parafii w Mokrsku i jej kolatorów[28]. Korzystając z dostępnej literatury postaramy się nieco przybliżyć losy Mokrska.
W tym mniej więcej czasie spotykamy liczne wzmianki dotyczących Mokrskich, często noszących te same imiona, co utrudnia znacznie ich identyfikację. Dotyczą one najczęściej sądowego potwierdzania praw do mocno rozdrobnionego już wtedy majątku należącego do przedstawicieli rodu Mokrskich[29]. Jednocześnie zauważalny jest spadek rangi rodu – jego przedstawiciele zajmują coraz to skromniejsze urzędy, nie widać również jakichkolwiek fundacji pobożnych wobec własnego kościoła, co świadczy o postępującej ich pauperyzacji.
Jednym z wybijających się współrodowców był Tomasz z Kotlic (występuje w l. 1418-1452), syn Mikołaja i Anny, który dysponował prawem kolatorskim w stosunku tak kościoła jak i prebendy św. Tomasza. W 1451 r. wraz ze swoją zoną Elżbietą, zdecydowali się na wyzbycie się swojego dziedzictwa odstępując je Mikołajowi z Zakrzowa h. Poraj, kasztelanowi wiślickiemu za wieś Kostki Małe. Janowi, synowi Tomasza w rok później tenże Mikołaj z Zakrzowa odstąpił nabyte włości[30]. W 1462 r. jako właściciel części Mokrska występuje Piotr z Mokrska, któremu Florian z Kotlic, podczaszy krakowski, poręczając za swoich braci wydzierżawił Kotlice. W dziesięć lat później (1472) tenże Florian przekazał temuż Piotrowi za 200 grzywien posiadane przez siebie prawa kolatorskie w stosunku do kościoła i prebendy św. Tomasza wraz ze swoimi dziedzicznymi Kotlicami[31].
Piotr Mokrski występuje w późniejszych latach, po raz ostatni pojawia się w 1493 r. Zostawił po sobie zapewne tylko córkę Katarzynę, w 1472 r. małżonkę Jana zwanego Bohun (Bohuno de Dunossy), sędziego ziemskiego krakowskiego. Zakładając, że Piotr nie miał męskiego potomka, Mokrsko z zamkiem i prawem patronatu nad miejscowymi pobożnymi fundacjami posiadał jego brat Mikołaj Mokrski. Po raz pierwszy występuje on w 1479 r., borykał się on z problemami finansowymi, które spowodowały utratę wsi Mokrsko i Kawęczyna (dziś Wola Kawęcka) przed rokiem 1508[32], na rzecz Stanisław Szafrańca na Pieskowej Skale h. Starykoń, dziedzica Bichniowa, Secemina i Zwleczy[33], który w tym samym roku został nominowany na starostę chęcińskiego od 1509 r. nazywany tenutariuszem chęcińskim[34].
W tymże 1509 r. Mikołaj Mokrski piszący się z Mokrska Górnego, za zgodą swoich wnuków Jana i Mikołaja, dziedziców wsi Ossowej, Mzurowej i Dobraków, postanowił sprzedać za 2000 grzywien węgierskich swój zamek nad Nidą z folwarkiem i dwoma wsiami Mokrsko i Wola (Kawęcka) arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Andrzejowi de Borzyschewicze i jemu bratankowi Janowi Rosa de Borzyschewicze, chorążemu krakowskiemu, za 2000 florenów węgierskich. Do transakcji w takiej postaci tej chyba nie doszło – w tymże roku Mikołaj tytułował się dziedzicem Mokrska Górnego (de superiore Mokrsko), zaś Jakub Mokrski w 1513 r. pisał się jako dziedzic Mokrska Dolnego (de inferiori Mokrsko)[35].
Wydaje się, że majątek był bardzo zadłużony, również w stosunku do ciężarów państwowych – w 1524 r. w tej sprawie zajmuje stanowisko król Zygmunt Stary, który zezwolił Jakubowi Płazie z Mstyczowa na wykupienie wsi Dobraków z rąk jej właścicieli Stanisława i Mikołaja Mokrskich. Dziedzice zostali zmuszeni pożyczać duże sumy pod zastaw swego zamku i wsi do niego należących dla ratowania bieżącej sytuacji – stąd w 1519 r. jako ich właściciel pojawia się Jan Ciołek z Żelechowa i Wilczysk, który zastawił castrum Mokrsko z wsiami Jakubowi Sancygniowskiemu h. Jelita. Ostatecznie w 1530 r. Mikołaj Mokrski, na zawsze zrzekł się swoich praw (perpetuo resignat) do wsi swoich Mokrsko Górne i Wola Kawęcka na rzecz Piotra Zborowskiego ze Zborowa h. Jastrzębiec, kasztelanowi małogoskiemu (1531-1548), z kolei ten w 1531 r. ustąpił Mikołajowi Sancygniowskiemu h. Jelita za 2000 florenów zamek (fortalicium) Mokrsko z wsiami: Tokarnia, Wola Kawęcka i Wolica, który z kolei tegoż roku zaoferował ich zakup królowej Bonie za 2000 florenów[36]. W rękach królowej zamek pozostawał stosunkowo krotko – w 1540 r. jego posiadaczem był Jakub Sancygniowski. Przypuszcza się, że w okresie 1531-1540 r. z inicjatywy królowej, do której należało wówczas całe starostwo chęcińskie, pod kierunkiem Piotra Kmity (II) h. Szreniawa, wojewody krakowskiego i marszałka wielkiego koronnego (1477-1553), wybitnego mecenasa kultury[37].
Według miejscowej legendy stworzonej z przypuszczeń Kazimierza Stronczynskiego Piotr Kmita rezydował na zamku Mokrsko, kiedy królowa wdowa Bona Sforza, z którą łączyły go serdeczniejsze stosunki, pomieszkiwać miała na zamku chęcińskim. Pewien logiczny związek z rzeczywistymi faktami prezentowała rozpowszechniona opowieść o sygnałach świetlnych wysyłanych z zamku Mokrsko w kierunku zamku Chęciny[38]. Nie mamy żadnego potwierdzenia źródłowego pobycie królowej Bony w Chęcinach[39], podobnie nieprawdziwe są przypuszczenia o Piotrze Kmicie jako właścicielu zamku w Mokrsku. –Prawdą jest natomiast, że Piotr Kmita Sobieński był jednym z najbardziej zaufanych stronników królowej Bony Sforzy, wszedł do tzw. triumwiratu funkcjonującego przy królowej obok Piotra Gamrata i Andrzeja Krzyckiego, wspierał jej plany dynastyczne. Początkowo sprzeciwiał się związkowi Zygmunta Augusta z Barbarą Radzwiłłówną, ale na sejmie w 1550 r. dokonał zasadniczego zwrotu swej postawy stając po stronie władcy, a 24 sierpnia podejmował króla Zygmunta z Barbarą na swoim zamku w Wiśniczu[40]. W okresie obejmującym lata 1531-1540 doszło na mokrskim zamku do prac budowlanych, o stosunkowo niewielkich programie, obejmującym m.in. zainstalowanie wytwornej kamieniarki okiennej. Czy wszystkie te posunięcia królowej miały na celu jej osiedlenie się w Mokrsku? – jak dotąd: nie wiemy[41].
Jak poświadczają księgi podkomorskie z1540 r., Mokrsko Górne było w posiadaniu Jakuba Sancygniowskiego h. Jelita. Majątek obejmował oprócz zamku i wsi o tej nazwie, również Wolę Kawęcką i Wolicę. Był on starostą szydłowskim, z dużym męstwem służył królowi Zygmuntowi Augustowi podczas powadzonych przez niego kampanii; był kalwinem, żył jeszcze w 1588 r., zmarł bezdzietnie zapewne około 1595 r., zamek stał się własnością jego spadkobierców. W tym też czasie dostawiono na zewnątrz południowego muru obwodowego, po obu stronach wówczas zapewne przebudowanej wieży wjazdowej, dwukondygnacyjne skrzydło ze skazamatowanymi piwnicami[42].
W 1617 r. jako właściciel wymieniony został Kacper Karsznicki (Karśnicki) h. Odrowąż, dziedziczący w 1586 r. Mieronice (małogoskie), kalwin, spowinowacony z rodziną Sancygniowskich poprzez Zofię Sancygniowską żonę Stanisława Karsznickiego zmarłą w 1594 r. a pochowaną w kościele w Moskorzewie, kalwinką[43]. Miał on liczne potomstwo – synów: Seweryna, Krzysztofa, oraz córki: Katarzynę, Annę, Zofię, Jadwigę; a z drugiego małżeństwa z Barbarą Jandzianką miał córki: Urszulę i Elżbietę. Dzieci podzieliły się schedą po ojcu, jak się wydaje dopiero po śmierci matki Doroty, co stać się mogło około 1629 r.[44].
Wkrótce potem Mokrsko Górne stało się własnością rodziny Chełmskich herbu Ostoja, w której także spotykani są przedstawiciele różnowierców. Rodzina ta była spowinowacona z rodziną panów na sobkowskim zamku – Drohojowskimi poprzez Annę, córkę Mariana Chełmskiego, pierwszą żonę Stanisława Sobka (w 1550), gorliwą kalwinkę (sprzyjająca Braciom Polskim)[45]. W tym czasie na zamku doszło do nadbudowy murów wschodniego i północnego wysoką ścianą z dużymi oknami, tworząc wrażenie dodatkowych skrzydeł mieszkalnych w rzeczywistości dostępne były one z drewnianych zapewne krużganków obiegających dziedziniec (podobnie jak na przykład na zamku w Baranowie Sandomierskim); gniazda po belkach w murze wschodnim od strony wewnętrznej zdają się potwierdzać w istnienie w tym miejscu jakieś zabudowy, może kuchni z mieszkanie dla służby, a może klatki schodowej.
Około połowy XVII w. Jan Chełmski wydał swoja córkę Marcjannę za Mikołaja Księskiego herbu Topór, miecznika owruckiego, uczestnika wojen ze Szwedami i Kozakami, przeznaczając dla niej zamek z wsią Mokrsko Górne, zaś Aleksander, jej brat pozostał przy Mokrsku Dolnym. Synem małżeństwa Księskich był Stanisław, żonaty z Barbarą z książąt Ossolińskich, którzy około 1676 r. otrzymali zamek do swojej dyspozycji, następnie dostała go ich córka Konstancja[46]. Była ona żoną po raz pierwszy z Józefem Balcerem Borkiem ze Szczecna w 1741 r. Po jego śmierci wyszła za Stanisława Kostkę Marcina Dembińskiego herbu Nieczuja (1708-1781), starostę wolbromskiego (1752), podczaszego krakowskiego (1779-1781), kasztelana wojnickiego (1764-1779), wreszcie wojewodę krakowskiego (1779-1781)[47]. Ich syn Jan Nepomucen Dominik zmarł w 1749 r., niedługo po śmierci matki. Ojciec w 1777 r. spisał testament zatwierdzony przez samego króla, w którym nakazał się pochować w kościele w Małoszowie (koło Skalbmierza), zaś dobra swoje rozdzielił pomiędzy spadkobierców[48]. Był dziedzicem Dementowa(?), Kossocic, Małoszowa, Mokrska z pięcioma wsiami, Nieznanowic, Kamienny, Krzywoszyniec i innych. Majątek Mokrsko Górne, obejmujący pięć wsi, odwiedzał dość rzadko, rezydował przeważnie w Małoszowie, gdzie został pochowany po nagłej śmierci zaszłej w Kotlicach w 1781 r.. Wieś Kotlice należała do Franciszka Dembińskiego h. Nieczuja (sic!), dziedzica Kijów i Pieczenóg, podczaszego wiślickiego (1749) chorążego bracławskiego (1750), żonatego z Jadwiga z Borków, który swój majątek przekazał częścią bratu Hieronimowi, część sprzedał, a resztę zostawił córce Mariannie, dziedziczce Brusa, Chwaścic, Dembian, Kotlic, która z kolei testamentem od Stanisława Kostki Dembińskiego h. Nieczuja otrzymała dobra Mokrsko. Wszystkie te dobra wraz z jej ręką stały się własnością Piotra Dembińskiego h. Rawicz (sic!), posesora starostwa niegrodowego Wełecz[49]. Po jego śmierci Konstancja wyszła za Moszczyńskiego h. Nałęcz, dobra Mokrsko otrzymał ich syn Konstanty Moszczeński, generał adiutant królewski. Był on ożeniony z Ludwiką Michałowską h. Jasieńczyk, z którą miał syna Franciszka i córkę Konstancję, która też otrzymała majątek Mokrsko. Żonata była po raz pierwszy z Antonim hrabią Stadnickim, a po jego zgonie z Romanem Sołtykiem; dobra Mokrsko w 1821 r. otrzymały cztery córki z pierwszego małżeństwa – hrabianki Stadnickie: Celestyna, Krystyna, Laura i Zofia, które sprzedały je w 1842 r. Antoninie Stoińskiej, która trzymała je do 1854 r.[50].
Jak się wydaje na podstawie dotychczas zebranego materiału, zamek Mokrsko, dawne centrum klucza dóbr ziemskich, należący do różnych rodów, przestał być atrakcyjnym miejscem do zamieszkiwania w drugiej połowy XVII w., utrzymywany jednak do około połowy XVIII w., opuszczony został definitywnie przed 1781 r. (data śmierci Stanisława Kostki Marcina Dembińskiego). W wyniki podziału na dwie osobno funkcjonujące wsie, podzielone z kolei na „działy”, pojawiły się najpierw dwa dwory – w Mokrsku Dolnym i Mokrsku Górnym.
Pani Antonina Stoińska miała do swojej dyspozycji własny dwór, którego opis znany nam jest z akt Dyrekcji Ubezpieczeń z 1846 r. Był to budynek usytuowany pomiędzy ruinami zamku a drogą wiejską, częściowo murowany a częściowo drewniany, zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 7.8 x 23.5 x 2.5 m, nakryty dachem pokrytym gontem, z dwoma kominami murowanymi wyprowadzonymi na dach. Jego wyposażenie jak i wykończenie otworów drewnianych i drzwiowych było skromne. Otaczała go zabudowa gospodarcza: murowane stajnie o wymiarach 7.8 x 29 x 2.6 m, poszyte słomą, owczarnie z drewna poszyte słomą o wymiarach 6.7 x 17.8 m, spichlerz ze stodołą zbudowany z drewna o wymiarach 9.5 x 7843.7 m. i wysokości 5 łokci, pokryty słomą, oraz inne stajnie, zbudowane z drewna, kryte słomą, o wymiarach 7.8 x 31.5 m. We wsi było wówczas 17 zagród chłopskich[51].
Opowieść o Mokrsku Dolnym zakończyliśmy w połowie XVI w., kiedy widoczny był wyraźnie koniec kariery rodziny Mokrskich. Stan taki wykazują księgi podkomorskie z 1540 r. Co prawda pozostawiono w rękach Jakuba Mokrskiego Mokrsko Dolne z częścią praw kolatorskich w stosunku do kościoła lub prebendy św. Tomasza. Mokrsko Dolne od Jakuba Morskiego przeszły w ręce innych właścicieli – w 1581 r. było ono podzielone na dwie części majątkowe – pierwsza podzielona była na trzy części – pierwsza należała do Morawcowej h. Topór, Wrzesińskich i Garnkowskich herbu Poraj – Zygmunta, Łukasza i Stanisława[52]. Obejmowała ona cztery piąte łanu, pięciu oczynszowanych kmieci, dwie zagrody bez roli, czterech komorników, jednego rzemieślnika, pół roli dawnej karczmy, jeden rybitwę. Druga część wsi należała do Wrzesińskiego, w której było trzech czynszowników, dwaj komornicy bez bydła; inna jej część była własnością Łukasza Garnkowskiego z jednym kmieciem jednołamowym, dwoma zagrodnikami, jednym komornikiem, dwoma rybitwami. Wzmiance o jednym przekupniu zawdzięczamy informację o prowadzonym handlu przed kościołem – targu, przekazaną nam przez Michała Rawitę-Witanowskiego. Część jeszcze inną posiadał Prokop Wrzesiński – obejmowała ona połowę łanu kmiecy oraz czynszownika, komornika i zagrodnika[53].
Z pośród wspomnianych Garnkowskich Stanisław miał w 1583 r. synów: Zygmunta, Łukasza i Stanisława, z których to Zygmunt był właścicielem Mokrska Dolanego w 1592 r.[54]. W kilka lat później, dokładniej w 1598 r., podczas przeprowadzanej wówczas wizytacji kanoniczej ujawniono, że majątek plebana został przejęty przez Giebułtowskich h. Lis a więc nowych dziedziców[55], a po nich dziedziczyła rodzina Chełmskich.
Dobra Mokrsko Dolne po wspomnianym wyżej Aleksandrze Chełmskim pułkowniku wojsk królewskich, odziedziczyła córka Marcjanna wydana za 1’ Ksiąskiego, 2’ Aleksandra Gołuchowskiego h. Leliwa właściciela wsi Dalechów, kasztelana zawichojskiego, a po jego śmierci za: 3’ Jozefa Antoniego Łabędzkiego herbu Korab (w 1717 r.). – Tytułowany był on cześnikiem a czasem podczaszym buskim, stolnikiem owruckim, jak pisze Boniecki w swoim herbarzu przez to małżeństwo wplątał się w długi proces z Dembskimi i innemi, zakończony w 1742 r. Po śmieci Marianny, z którą nie miał dzieci, ożenił się powtórnie z Marianną Polanowską, z którą miał syna Felicjana Łabędzkiego, dziedzica Mokrska i połowy Sieniatynia w 1746 r., stolnika nowogrodzkiego (1756), cześnika buskiego (1757). Ten ożenił się w 1753 r. z Joanną Białobłocką, córką Stanisława i Marianny z Wydźgów, z która miał syna Macieja Józefa, cześnika buskiego (1790), od 1773 r. dziedzica Sienatyna i Mokrska. Żonaty był z Wiktorią Wisłocką h. Sas, z którą miał córkę Kolettę i syna Karola Eliasza, ożenionego w 1844 r. z Marią z Karskich. Maciej Józef Łabędzki w 1823 r. sprzedał Mokrsko Stanisławowi Wężykowi, który wcielił je do posiadanych przez siebie dóbr Kotlice (zobacz)[56].
Jeszcze w 1790 r. na terenie Mokrska Dolnego wydzielone były trzy części należące do różnych właścicieli[57]. Pierwsza, największa, należała do Łabędzkich – znajdowało się tu 25 gospodarstwa chłopskie, karczma, zespół dworski z dziewięcioma osobami pochodzenia szlacheckiego. Można ją utożsamić z terenem dworskim zajmowanym dziś przez szkołę, przy zbiegu dróg lokalnych, poniżej kościoła. Na jego terenie w pozostałościach parku z XVIII w. znajduje się tzw. Dworska Górka, czyli wzmiankowane wcześniej grodzisko stożkowate, dźwigające na szczycie w XIV/XV w. najstarszą rezydencję rodziny Mokrskich Jelitczyków. Obok niego znajduje się dwór murowany z kamienia i cegły, częściowo podpiwniczony (niewykluczone, że piwnice te nakryte sklepieniem kolebkowym, są pozostałością starszej budowli), datowany na połowę XIX w., następnie został przebudowany i rozbudowany. Ciekawy był nieistniejący dziś budynek spichlerza. Był to budynek murowany z kamienia, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, parterowy – ale w części najdalej wysuniętej w kierunku rzeki był on piętrowy i podpiwniczony. Na ścianie szczytowej były widoczne ślady po zegarze słonecznym i data 1828. Wymiary budynku były 10 x 28 m, część podpiwniczona na planie czworokąta miała wymiary 10.20 x 12 m[58].
Druga część wsi w 1790 r. należała do Dembińskiego i Ożarowskiego – było tu 15 domów chłopskich, karczma i dwórek z jednym szlachcicem. Hipotetycznie można ją zlokalizować na terenie po przeciwnej stronie Dworskiej Górki, przy drodze do Kotlic. Miejsce to miejscowa ludność nazywała Zamczysko, a badania archeologiczne wykazywały możliwość istnienia założenia dworskiego datowanego roboczo na XVIII w.[59]
Trzecia część wsi należała do plebana – obejmowała ona grunty kościelne z 7 domami chłopskimi, zabudowania plebana obejmowały: kościół, plebanię z zabudowa gospodarczą, wikariat, organistówkę, dom prebendarza oraz szpital (fundacja datowana na koniec XVIII w.). Mokrsko Dolne po 1823 r. przez Chelińskich przeszło do Tymienieckich h. Zaremba. W 1931 r. było w posiadaniu Michała Szymanowskiego, prezesa Syndykatu Kieleckiego.
[1] D. Kopertowska, Nazwy miejscowe województwa kieleckiego. Nazwy miast i wsi, nazwy części miast i wsi oraz nazwy alei, placów, ulic i osiedli mieszkaniowych, Kielce 1984, s. 74, 78, 86.
[2] Kościół ten został wzniesiony ostatecznie przez warsztat cysterski w 1. ćwierci XIII w. Nie znamy jak dotąd żadnych wieści o rozbudowie budowli (zaznaczyć należy brak badań archeologicznych). Około 1676 r. dostawiona została nawa dostawiona do dawnej, która stała się prezbiterium, a dawne prezbiterium – schowkiem. Przebudowa ta stała się zapewne staraniem rodziny Chełmskich, a konkretniej Stanisława i małżonki jego Barbary z książąt Ossolińskich. Na ten temat: Z. Świechowski, Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, s. 176, oraz tenże, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 171-172.
[3] Monumenta Poloniae Vaticana, wyd. J. Ptaśnik, t. 1, Kraków 1913, s. 131, 202, 301, 374, 381, 393.
[4] T. Ladenberger, Zaludnienie Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego, Lwów 1930, s. 18, 126, 130 r., 134, 150 r.; T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski w XIV wieku, Wrocław 1958, s. 193-210.
[5] K. Potkański, Puszcza radomska, [w:] Pisma pośmiertne, t. 1, Kraków 1922, s. 107-221.
[6] W dokumencie tym poręczył ugodę zawartą między księciem Władysławem Łokietkiem a biskupem krakowskim Janem Muskatą, KDKK t. 1, nr 114; PSB t. 21, s. 606-607.
[7] Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, cz. 1, wyd. J. Kuraś, Lublin 1970, nr 37.
[8] J. Wiśniewski, Historyczny opis…Jędrzejowskiem…s. 421; E. Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze Wiślickiej w średniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965, s. 43.
[9] Urodzony ok. 1305 – zmarł w 1380 r., był synem Piotra Mokrskiego i Krystyny, bratem Dziwisza z Węgleszyna, Klemensa Mokrskiego, kasztelana radomskiego a krewnym, może bratankiem Tomisława Mokrskiego. Król Kazimierz Wielki w 1352 r. tytułował go swoim domownikiem i towarzyszem stołu, świadczył na dokumencie wydanym dla Cudki. Biskupem krakowskim został w 1367 r., PSB t. 21, s. 600-601.
[10] Był bratem biskupa Floriana. Był dwakroć żonaty: z pierwszą żoną miał syna Dziwisza z Pacanowa, kanonika krakowskiego i prepozyta skalbmierskiego, który w 1428 r. ufundował i uposażył ze swego majtku altarię NMP Śnieżnej; część swego majątku Dziwisz przekazał bratu Klemensowi, a część synom tegoż. Nie wiadomo, z którą ze swoich zon miał syna Piotra Sancygniowskiego, występującego w l. 1387-1417, który ufundował i uposażył kościół parafialny w Sancygniowie.
[11] Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej św. Wacława, wyd. F. Piekosiński, t. 2, [w:] Monumenta Medii Aevi Historica (dalej: KDKK), Kraków 1883, nr 278.
[12] Najstarsze księgi sądowe ziemi krakowskiej, wyd. B. Ulamowski, [w:] Starodawne Polskiego Prawa Pomniki, t. 8, Kraków 1884 (dalej: SPPP t. 8), nr 45; nr 224; nr 3195, 3249.
[13] SPPP t. 8, nr 7488.
[14] Ioannis Długosz, Liber beneficiorum diocensis Cracoviensis, t. 1-3, [w:] Opera omnia. Cura A. Przezdziecki, Cracoviae 1863-1864 (dalej: JD LB) t. 1, s. 242, 318, 327, 475, 637.
[15] Księga dochodów beneficjów…, .s. 107, 117.
[16] Pawiński, s. 558.
[17] Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta Visitationes, Cap. 65, k. 223.
[18] S. Kołodziejczyk, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1994, s. 160-161.
[19] Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, [w:] Monumenta Aevi Historica, t. 1 Kraków 1876 (dalej KDM), nr 240; W. Pyzik, Mokrsko-zamek, [w:] „Sprawozdania Archeologiczne. Badania 1976”, s. 27.
[20] To on otoczył murami miejskimi Bodzentyn i Iłżę, ufundował kościoły w Dobrowodzie i Węgleszynie, B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego zebrane i wydane roku Pańskiego 1584, Kraków 1658, s. 257.
[21] S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje…, s. 161.
[22] W 1413 r. wymieniony wraz ze swoim współrodowcem Florianem z Korytnicy, kasztelanem wiślickim; posiadał część Mokrska. Procesował się z krewniakiem Klemensem z Łukowej i Kotlic, kasztelanem czechowskim i Małgorzatą wdową po Paszku o zamek Rytwiany i wsie doń należące. W l. 1387-1397 opiekował się dobrami i dziećmi po bracie Andrzeju; miał syna Jana Bejzata oraz Mikołaja z Mokrska i Pacanowa (1419-1454), Piotra (od 1419) najpewniej późniejszego Piotra Komornickiego z Mokrska i Komornik, F. Sikora, A. Świerzawski, hasło: Klemens Mokrski h. Jelita, [w:] PSB t. 21, s. 604; M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński…, s. 121.
[23] B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego zebrane i wydane roku Pańskiego 1584, Kraków 1658, s. 257-258.
[24] W 1428 r. biskup krakowski Oleśnicki zatwierdzając fundację i uposażenie altarii NMP Śnieżnej w katedrze krakowskiej przez Dziwisza z Pacanowa prepozyta skalbmierskiego i kanonika krakowskiego, potwierdził, że Dziwisz zapewnił dla siebie i swoich krewnych, panów na wspaniałym zamku (superiori castro) położonym wśród lasów zwanym Mokrsko, Zbiór dokumentów katetery krakowskiej…, cz. 2, s. 283.
[25] Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P.K. Wojciechowski, B. Wyrozumska, pod red. A. Gąsiorowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990. s. 348.
[26] Współcześnie działał inny Jan z Mokrska, syn Adama, burgrabia krakowski (1431-1447).
[27] PSB t. 21, s. 602-603.
[28] JD LB t. 1, s. 241-242.
[29] W roku 1490 r. wsie wchodzące w skład parafii Mokrsko obejmowały: Mokrsko 2 ½ łanu, Brus, 2 ½ łanu, Czarnyszycze i Gozna razem 4 ½ łanu, Chwaście 2 łany, Kotlice 2 łany, razem 13 i pół łana, Pawiński, s. 438.
[30] SPPP t. 2, nr 3481.
[31] J. Laberschek, hasło: Kotlice [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, oprac. W. Bukowski, J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, Franciszek Sikora, cz. 3, z. 1, Kraków 1994, s. 58-61; por. S. Borkiewicz, Z przeszłości ziemi jędrzejowskiej. Monografia miejscowości i osiedli, [w:] Borkiewicz S., Linowski Z., Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937, s. 61-62,
[32] Pawiński, s. 483.
[33] Stanisław Szafraniec na Pieskowej Skale h. Starykoń, starosta nowokorczyński (1496-1501; 1504-1506), podkomorzy nadworny (1502), burgrabia krakowski (1502), starosta chęciński (22 IX 1508 do 22 II 1519), starosta sandomierski (1510-1525), kasztelan sądecki (1515-1525), starosta sanocki (1515), połaniecki (1515). Dziedzic dóbr secemińskich, żonaty z Sienieńską h. Dębno; w 1509 r. tytułowany tenutariuszem chęcińskim, zaś w 1519-1525 r. kasztelanem sądeckim, starostą sandomierskim i chęcińskim, Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku…, s. 213.
[34] Z. Kniaziołucki, Materiały do biografii Mikołaja Reja z Nagłowic, Kraków 1892, nr 33, 49, 62, 103, Spis urzędników województwa krakowskiego podaje jako starostę chęcińskiego Stanisława Młodziejowskiego h. Starykoń, starostę krakowskiego (1495-1496), ochmistrza dworu Elżbiety Rakuskiej (1496-1500), PSB t. 21, s. 435-436; por. Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku…, poz. 60, s. 31, 213; zob. A. Sucheni-Grabowska, Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wrocław 1974, s. 199; Matricularum Regni Poloniae Summaria, wyd. T. Wierzbowski, J. Sawicki, I. Sułkowska, J. Płocha, Warszawa 1919, (dalej: MRPS), t. 4, vol. 1. nr 528.
[35] MRPS cz. 4, nr 600; nr 8852; nr 2020.
[36] MRPS 4, nr 4429; 12195; 15914; 5090; 6094.
[37] H. Barycz, Kulturalna działalność Piotra Kmity, [w:] „Rocznik Przemyski” t. 6, 1925, s. s. 1-72.
[38] M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński…, s. 294.K. Stronczyński, Zwaliska zamku w Mokrsku, „Tygodnik Ilustrowany” R. 1871, nr 108, s. 1; tenże, Opis zabytków starożytności przez Delegację wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w latach 1844 i 1846 zebrane i rysunkami w dwóch osobnych atlasach zawartemi objaśnione. Gubernia radomska, rkps 1850-1855, Gabinet Rycin BUW w Warszawie) rkps w Bibliotece Głównej w Warszawie.
[39] Por. cytowany fragment pamiętnika Papacody w herbarzu Bonieckiego przy haśle: Dembińscy, Boniecki, t. 4, s. 193.
[40] P. Janowski, Kmita Piotr, 1477-1553, polityk i mecenas humanistów, [w:] Encyklopedia Katolicka, Lublin 2002, t. 9, s. 197; H. Kowalska, hasło: Kmita (Sobieński, Sobiński) Piotr, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 13, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 97-100.
[41] S. Kołodziejski, hasło: Mokrsko Górne, woj. świętokrzyskie, [w:] L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 311-312.
[42] A. Miłobędzki, Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre problemy małopolskiej architektury XV i XVI wieku, [w:] Biuletyn Historii Sztuki, R. 21, nr 1, s. 35-36, przyp. 15.
[43] Tenże Stanisław był później żonaty z Dorotą z Topolskich (zm. 1629), której pozostawił sołectwo zakupione od Dembińskiego we wsi Wola Murowana pod Chęcinami, był on zasłużonym żołnierzem królewicza, tysiąc ludzi do obozu Żółkiewskiemu przyprowadził, tamże, przyp. 93, s. 103; J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Mariówka 1932, s. 169; D. Kalina, Opis starostwa chęcińskiego…, s. 115.
[44] Boniecki, t. 9, s. 302; Pawiński, s. 558; Popis powiatu chęcińskiego z 1621 roku, wyd. Z. Trawicka, [w:] Kieleckie Studia Historyczne, t. 4/1985, s. 42.
[45] Boniecki, t. 2, s. 365; Uruski, t. 2, s. 164-165.
[46] Boniecki, t. 4, s. s. 199- 200; ojciec Stanisława Kostki, Piotr, był żonaty po raz drugi z wdową po Adamie Ksiąskim.
[47] Urzędnicy województwa krakowskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. S. Cynarski, A. Falniowska-Gradowska, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1990, s. 220.
[48] J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Mariówka 1927, s. 187-190.
[49] Boniecki, t. 4, s. 197,
[50] S. Borkiewicz, Z przeszłości ziemi jędrzejowskiej…, s. 110.
[51] Wykazy ubezpieczeń i szacunki szczegółowe zabudowań wsi prywatnej Tokarnia, powiat kielecki, gubernia radomska, 1845-1859, Akta Dyrekcji Ubezpieczeń, Archiwum Państwowe w Kielcach, sygn. 178, s. 91.
[52] Pisali się z Garnka vel Garki (Radomskie); Zygmunt ponoć jeszcze w 1599 r. jest wymieniony jako dziedzic na Mokrsku, Boniecki t. 5, s. 377-378; Uruski t. 4, s. 101.
[53] Morawcowie i Garnkowscy mieli również części w Brusie i Chwaścicach, Pawiński, s. 88.
[54] Boniecki, t. 5, s. 377.
[55] AKMKr. AV Cap. 10, k. 136; zob. Boniecki t. 6, s. 32 i nn.; Uruski, t. 4, s. 141-142.
[56] Boniecki, t. 15,s . 186; S. Borkowski, Z przeszłości ziemi jędrzejowskiej…, s. 106-111.
[57] Materiały do Słownika geograficzno – historycznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Wielkiego, Pracownia PAN w Krakowie, za udostępnienie w tym miejscu pragnę serdecznie podziękować.
[58] D. Kalina, Dzieje i zabytki Małych Ojczyzn. Gmina Sobków, pod red. R. Mirowski, Kielce 2002, s. 115, przyp. 373.
[59] W. Pyzik, Grodzisko w Mokrsku Dolnym, gm. Sobków w świetle dotychczasowych badań archeologicznych, Kielce 1977, mps w archiwum WUOZ w Kielcach; W. Pyzik, Wyniki archeologicznych prac wykopaliskowych w Mokrsku Dolnym, gm. Sobków przeprowadzonych przez Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 1979, mps w archiwum WUOZ w Kielcach; za udostępnienie tych materiałów serdecznie dziękuję.
