D ariusz Kalina

STARA ZBELUTKA

W NIEJ KOŚCIÓŁ I NIEGDYŚ
DWÓR

Wieś Zbylutka jest wsią starej proweniencji. Jako położona na południowym krańcu dóbr piórkowskich, graniczyła od północy z Gęsicami, Sadkowem, na zachodzie z Bardem, na południu parafią Bardo, Łagowicą. Obecnie pola mają nazwy: Dworskie, Stronia, Glinki, Stachów Dół, Chojny, Sachta, Mieksyn, Plebańskie. Na sołectwo składają się osady Zbelutka Stara złożona z trzech wsi: Kędziórki, Góry i Poddanie, Górki, Majorat i Poduchowne oraz Zbelutka Nowa (Garbacz). Jako siedziba władz gminy obejmowała w XIX w. wsi: Zbelutka, Jastrzębska Wola, Nowa Łagowica, Nowa Zbelutka, Stara Łagowica. Podział na Nową i Starą dokonał się po roku 1952, na podstawie źródeł parafialnych. Do Zbelutki Starej należą wsie położone najbliżej: Zbelutka-Stara Wieś, Góry, Poddanie, Kędziórka. Do Nowej zaś Garbacz, Kozłów, Niwa. Nawa Zbelutka Nowa powstała w związku z zasiedleniem tych miejsc po parcelacji gruntów.

Teren silnie pagórkowaty, przeplatany lasami i strumieniami. Gleby klasy II i III a, nieużytki klasy V i VI. Na terenie wsi, na posesji Zygmunta Włodarczyka znajdował się dwór biskupi wzmiankowany w czasach Długosza.

Wieś Sbiluthow lokowana została przed rokiem 1382, kiedy to biskup włocławski Zbylut sprzedał młyn zwany Brodzin z sadzawką na Łagowicy, in districtu Lagoviensis, leżący na terenie wsi Sbiluthow, sołtysowi zbylutowskiemu Tomisławowi ze Złotnik (w powiecie chęcińskim) za 20 grzywien[1].

W czasach Jana Długosza (1470-80) wieś Sbilythka, z własnym drewnianym kościołem parafialnym p.w. Św. Doroty, fundowanym przez Zbyluta biskupa włocławskiego. We wsi wymieniono aż 30 łanów kmiecych, istniejący folwark biskupi, sołectwo osadzone na 3 łanach oraz 3 karczmy z rolami. – była zatem to wieś bardzo dobrze zagospodarowana. Kmiecie opłacali czynsz o nieznanej wysokości, oraz łącznie po jednym wiardunku obiednego, odrabiali po jednym dniu w tygodniu bydłem. Owsa, serów nie dawać nie mieli, ale za to po 3 koguty i 30 jaj (stacja?) i pół kwarty maku. Dziesięcina wytyczna i konopna oddawana była biskupstwu włocławskiemu. Pleban ma role i łąki. We wsi wymienione sołectwo osadzone na 3 łanach, sołtys zobowiązany do służby wojskowej I płacenia jednego wiardunku obiednego, ma też własny młyn. Z sołectwa dziesięcina wytyczna oddawana jest kościołowi w Baćkowicach. We wsi znajdował się dwór biskupi i wspomniany folwark, z ról którego wytyczna oddawana jest plebanowi w Zbelutce[2].  W 1529 r. parafia w Zbelutce pobierała dziesięcinę snopową z folwarku, z ról sołtysich; wymieniono także pustą karczmę plebańską[3].

W inwentarzu z 1534 roku wymieniono we wsi Zbiluthka folwark biskupi, łanów osiadłych 7 ½, pustych zaś 15 ½.  Kmiecie osiadli płacili po 18 groszy czynszu i dawali po 6 korczyków owsa, 3 kapłony i 30 jaj. Pracują po jeden dzień w tygodniu. Wójt płaci obiednego jeden wiardunek[4]. Dziesięcina ze wsi wyniosła 10 grzywien[5].

Z początkiem XVI wieku Zbelutce było 6 łanów osiadłych, czynsz obierano w wysokości 18 groszy, owsa 6 korczyków; dziesięcina wynosiła 5 grzywien i jeden wiardunek, dwie karczmy płacą 2 grzywny i jeden wiardunek[6].

1535 r. comes Stanisław z Tęczyna, starosta trębowelski, podkomorzy generalny ziemi sandomierskiej podaje do wiadomości, że jego komornik Mikołaj Lipnicki, dokonał w obecności starosty piórkowskiego Jana Kempickiego, korektur granicznych pomiędzy wsiami Wszachów i Zbelutka biskupa Jana Karnkowskiego, a różnymi szlacheckimi, głównie z osadą Stopiec[7].

Według wykazu podymnego podczas lustracji województwa sandomierskiego z lat 1564-5, w parafii Zbiluthka wyliczono należny podatek (w grzywnach): w Zbelutce 6, przy niej wymieniono karczmę ½, Lechów major 2, Janczyce 3 ½, Baranów 2 ½, Szadek 1, Piotrów 5, Żerniki 3, karczma przy niej ½.[8]. Według regestrów poborowych województwa sandomierskiego z 1578 r. wieś miała 16 osadników, 12 łanów, 2 zagrodników, 1 komornika, 1 rzemieślnika oraz dwa łany sołtysie[9].

W 1598 r. Zbieluthka miała poddanych 20 osadzonych na rolach. Sołectwo osadzone było na dwóch łanach posiadał Jan Kęmpicki. Kościół tutejszy niezależny od łagowskiego, obejmował wsie Zbelutkę i Sadków. Był on niezależny od łagowskiego, ufundowany został przez biskupa Zbyluta w końcu XIV w.[10]. Po 1529 r. a przed 1610 r. utracił on jednak charakter samodzielnej parafii[11]. W końcu XVI w. istniało w granicach wsi 6 barci na gruntach Zbelutki, o których inwentarz z 1760 nic o tym nie wspomina.

W 1727 r. Krzysztof Antoni Szembek, biskup włocławski i pomorski, mając na względzie zasługi wobec siebie szlachetnie urodzonego Sebastiana Olszewskiego, za zgodą kapituły katedralnej, oddaje wspomnianej i przyszłej małżonce, pod pewnymi warunkami i dożywotnio, sołectwo Zbelutka[12].

W XVIII wieku w części należącej do dworu stały dwór i karczma. We wsi było chałup gospodarzy 44, chałup bez ogrodów i gruntów 5, razem dymów wiejskich było 54, zamieszkałych ogółem przez 193 osoby. W części należącej do plebana, liczonej razem z poddanymi w Kozłowie o Porzeczu wyliczono 4 dymy, chałup gospodarzy 10, chałup bez gruntu 3, zatem razem dymów 14, zamieszkałych przez 50 osób. Przy wsi były dwa stawy: większy od wsi Ruda przy kuźnicy piórkowskiej oraz mniejszy na Melonku, założony przy kuźnicach i tartaku. Oba były zasilane wodą ze stawu Duraczowskiego. Ze stawu Duraczewskiego woda płynie najpierw do stawu Rudzkiego, potem do Melonka, w dalszym ciągu płynie pod wieś Porzyce, Kozłów i Pipałę (wieś szlachecka), tu znajdował się młyn i most na rzece. Odnotowano tu także pięć sadzawek: pierwsza znajdowała się w Rudzie, blisko stawu Rudzkiego, zasilana przez strugę wpadającą do stawu Rudzkiego, dwie inne sadzawki należące do plebana w Zbelutce, trzecia osuszona należąca do sołectwa Zbylutka, zaś czwarta. zarośnięta, pod wójtostwem i dworem Zbelutka.

Odnotowano również strugi płynące przez wieś: pierwsza płynęła między Gęsicami a Duraczowem,  wpadająca w sadzawkę Rudzką na Bernadze; druga z łąk sadkowskich przez łąki Gęsic na północy i wpadała do stawu Melonek. Struga w Sadkowie, płynąca z łąk bardzkich przez gościniec rakowski i wpadająca do stawu Rudzkiego. Cztery inne strugi płynęły w samej wsi: dwie większe i dwie mniejsze. Pierwsza płynęła na wschód do wsi w kierunku południowo-zachodnim i wpadała do Łagowicy, podobnie jak druga. Trzecia, mniejsza, brała swój początek pod polem zwanym Włoskowy Kąt, płynęła przez łąkę plebana zwaną również Grodziska i wpadała w rzekę Melonkowę pod Porzycem. Kolejna, mniejsza struga płynęła pod polem plebana zwanym Buki, potem przez łąki zwane Grodziska i na tych łąkach łączy się ze strugą z Kąta Włoskowego. Ostatnim był strumień mający swój początek pod polem wsi Sadków, płynący przez łąki należące do wsi Gęsic i Zbelutki, łączący się ze strugą płynącą do stawu Melonkowskiego.

Na terenie wsi wymieniono dwie góry: Góra Garbacz, położona nad karczmą Pipała oraz Góra Rudzka, przez którą prowadzi droga ze Zbelutki na Rudę. Między wsiami Zbelutka i Gęsice znajdował się wąwóz, przez który prowadziła droga kamienna. Drugi wąwóz na Górze Rudzkiej jest głębszy od tamtego. Znajdowały się dwie kuźnice wystawione przez prymasa Ostrowskiego, gdy był biskupem włocławskim: jedna zwana Ruda z dwoma fryszerkami, oraz druga Na Melonku, również z dwoma fryszerkami.

Na mapie Galicji Zachodniej wieś oszacowana na 75 domów, 80 mężczyzn i 20 koni. W 1827 r. było 73 domów i 388 mieszkańców[13]. W 1895 r. analogicznie było tu 101 domów, 595 mieszkańców, 1412 mórg włościańskiej, 352 mórg folwarcznych, wchodzących w skład majoratu gen. Uszakowa i 151 mórg folwarku prywatnego. W 1992 r. we wsi było 508 mieszkańców, 660,95 ha i 140 zagród[14].


[1] KDM t. III, nr 929, za: F. Kiryk, Dzieje Łagowa…, s. 61

[2] JD t. II s. 466, t. I, s. 628

[3] LR f. 248v

[4] Inwentarz 1534, s. 104

[5] Inwentarz 1534, s. 112

[6] Za: Słownikiem

[7] S. Librowski, Inwentarz realny…., Włocławek 1994, t. I, nr 472, s. 252

[8] LWS 1564-65, s. 328

[9] Pawiński, s. 189

[10] JD LB t. II, s. 466-469, por. t. 1, s. 620-629

[11] AKMKr AV Cap. 30, s. 380-90; Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529, wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, 1968, s. 376

[12] S. Librowski, Inwentarz realny…Włocławek 1997, t. 6, snr 3280, s. 2054

[13] SGKP t. XIV, s. 519

[14] Spis ankiet…, t. V, s. 437

***

Pierwotny kościół drewniany wzniesiony został w XIV w. z inicjatywy biskupa włocławskiego Zbyluta (1364-83). Był on właścicielem Zbelutki i kolatorem miejscowego kościoła, co potwierdza w Księdze Uposażeń Jan Długosz.

W 1610 roku kościół był wizytowany, a w protokole zapisano iż był fundacją starożytną, zbudowany z drewna i uzupełniony o drewnianą zakrystię. W 1738 roku podczas kolejnej wizytacji stwierdzono, że w kościele drewnianym znajdowały się trzy ołtarze: w ołtarzu wielkim umieszczono obraz Panny Maryi, w bocznych również PAnny Maryi oraz Św. Doroty. Kościółek składał się z nawy i prezbiterium, do którego dostawiono zakrystię. Jedna kruchta przybudowana została od zachodu, przed głównym wejściem, druga od południa. Kościół otaczały tzw. soboty. Teren cmentarza przykościelnego ograniczał parkan, w jego linii stała drewniana dzwonnica. Całość świątyni pokryta była dachem pokrytym gontem[1]. W latach 40. XVIII w. kościół w Zbelutce przeszedł gruntowny remont. W tekście protokołu wizytacji parafii zaznaczono, iż zbudowany został od nowa, co pozostaje w sprzeczności z informacją z poprzedniego opisu z 1738, w którym określono stan techniczny budynku jako dobry. Fundatorem tej odbudowy był biskup włocławski Krzysztof Szembek (1720-39), konsekracji jej dokonał w 1744 r. Michał Kunicki. W roku 1747 zapisano, że od strony zachodniej stała drewniana dzwonnica, połączona z korpusem kościoła, wymagająca remontu.

W 1835 roku, gdy administrował parafią ks. Paweł Cybulski, a proboszczem był ks. Jakub Mazurkiewicz, zbudowano nową świątynię. Powstał wtedy budynek w stylu późno klasycystycznym, murowany z kamienia na glinę, z małym dodatkiem wapna[2]. Zbudowany został na planie prostokąta o ściętych narożach, zwrócony prezbiterium na północ, jako budowla jednonawowa. Z jego wnętrza wydzielono prostokątne prezbiterium, a po jego bokach, dwie lokalności; w zachodniej umieszczono zakrystię, we wschodniej przedsionek, nad nimi umieszczono dwie loże, otwarte do prezbiterium arkadami. Od strony południowej wydzielono kruchtę, a nad nią umieszczono chór muzyczny.

Wewnętrzne ściany świątyni rozczłonkowane pilastrami, między nimi w nawie płytkie arkadowe wnęki o profilowanych archiwoltach; belkowanie klasycystyczne; sufity murowane z kamienia na glinę. Fasada z ryzalitem i wejściem w arkadowej wnęce, zwieńczona ponad belkowaniem murem attykowym i trójkątnym szczytem; po bokach wejścia dwie nisze z figurami świętych. Całość nakryta dachem dwuspadowym[3].

Konsekracji kościoła w 1883 roku dokonał biskup sandomierski, ks. Antoni Sotkliewicz, pochodzący z pobliskiej wsi Bardo, proboszcz tutejszy w latach 1852-56.

Podczas drugiej wojny światowej kościół uległ zniszczeniu, podobnie jak całe jego wyposażenie, dzięki energii władz duchownych i parafian szybko odbudowany.

Wyposażenie

Wizytacja z 1738 r. informuje jedynie o jednym, drewnianym ołtarzu głównym, konsekrowanym w 1730 r., w którym  znajdował się obraz  przedstawiający św. Dorotę[4].

Wystrój kościoła z 1835 r. przedstawia w swej relacji J. Wiśniewski – kościół miał trzy ołtarze, wykonane z drewna. W wielkim ołtarzu umieszczony był obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus, na zastawie umieszczono obraz przedstawiający Trójcę Świętą. W lewym, bocznym ołtarzu, znajdował się obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, ponad nią umieszczono obraz przedstawiający scenę Zdjęcia z Krzyża. W kaplicy po stronie prawej umieszczono obraz św. Doroty, u góry obraz św. Józefa, w kaplicy prawej umieszczono obraz przedstawiający scenę Pana Jezusa Upadającego pod Krzyżem, u góry zaś przedstawienie św. Antoniego. Konsekracji świątyni dopełnił ksiądz biskup Antoni Ksawery Sotkiewicz w 1883 r.

Ponad wejściem do zakrystii wmurowana była tablica kamienna z napisem:

Dedicatio hujus Ecclesiae celebratur Dominica III post Pentecosten

Nad drzwiami kruchty czytamy:

Haec Excclesia consecrata fuit sub titulo S. Dorothae V. M. MDCCCLXXXIII An(no) D(omini)

Po obu stronach drzwi głównych stoją figury z Najświętszym Sakramentem, dwie tablice Mojżeszowe i napis

Haec ecclesia restaurata et renovata fuit AD 1899.

W zakrystii znajdował się piękny gotycki kielich z 12 apostołami-  6 na czaszy i 6 na podstawie, na której znajduje się krzyżyk emaliowany. Pod spodem kielicha napis:

AD MCMIII Maximo Pantifice Leone XIII, Episcopo Sandomiriensi Stephano Zwierowicz et parocho Zbilucensi Ceslao Wijasiński Laurentius et Juljanna de Mruki Sitarscy parochiani de Melonek obtulerunt

Organy

Opisy wizytacji z lat 1738 i 1747 wzmiankują w dawnym kościele 7 głosowe organy, które były umieszczone na drewnianym chórze muzycznym. Około 1835 r. instrument ów został zapewne przeniesiony do nowego budynku. Z roku 1860 pochodzi wiadomość, że pozytyw był niszczony przez wodę z przeciekającego dachu kościoła. Według inwentarza z 1879 r. piszczałki i mechanizmy organów spróchniały że instrument nie nadawał się do użycia. W 1886 r. zbudowano nowe organy 8 głosowe z pedałem, których stan pogarszał się z powodu panującej w kościele wilgoci – kościół wzniesiony był na gliniasto ilastej glebie. W 1926 r. restauracji i strojenia organów dokonał Edward Bargiełowski. W 1933 r. instrument wymagał kolejnej naprawy[5].

Podczas drugiej wojny światowej kościół poniósł znaczne straty materialne. Jesienią tegoż roku miejscowa ludność została wysiedlona, a świątynia służyła za stajnie. Zniszczeniu uległ dach, z którego zdjęto blachę, oraz strop i fronton kościoła. Dzwonnica i mur cmentarza przykościelnego zostały w znacznym stopniu uszkodzone, podobnie jak mur cmentarza grzebalnego, kaplica cmentarna, organistówka i plabańskie budynki gospodarcze. Z dawnego wyposażenia pozostał jedynie jeden ołtarz boczny, wykonany z piaskowca, ufundowany w 2 połowie XIX w. oraz uszkodzony krucyfiks. Odbudowę świątyni podjęto zaraz po powrocie ludności z wysiedlenia, dzięki staraniom proboszcza Wacława Szczepanika i współpracy komitetu parafialnego. Już w 1945 r. zaczęto odprawiać msze święte, następnie rozpoczęto gruntowną restaurację kościoła. Obecną całość wyposażenia i polichromię zaprojektował w 1946 r. Józef Szałański z Opatowa, m. in. dwa ołtarze boczne-lewy wykonany w 1948 r., z obrazami Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Doroty, prawy z dawnego wyposażenia kościoła, wykonany z piaskowca szydłowieckiego, z obrazami św. Józefa i św. Piotra i Pawła z 1890 r. Na ścianach kościoła wiszą niezłego pędzla, malowane na płótnie, stacje Męki Pańskiej. Ambona wykonana z drewna według projektu J. Szałańskiego w 1946/47 r. Chrzcielnica drewniana z 1948 r. na tle obrazu Jana Chrzciciela na płótnie. Chór z obszerną galerią. Posadzka kamienna.

Obecnie kościół posiada trzy ołtarze: ołtarz główny kamienny zbudowany w 1970 r. wg projektu Wandy Pawłowskiej z Krakowa. Przedstawia się w postaci: ściana wyłożona jest płytkami ceramicznymi, pośrodku płaskorzeźba Jezusa Chrystusa Króla, poniżej tabernakulum wykonane z mosiężnej blachy. Dzieło odbudowy i wyposażenia kościoła wraz z adaptacją prezbiterium do potrzeb odnowionej liturgii ukończono w 1970 r. za urzędowania proboszcza ks. Stanisława Czechowskiego i ks. wikariusza Stanisława Pietruchy[6]. W 1981 r. staraniem ks. proboszów Jana Wancerza i Bolesława Walendzika wybudowano murowaną plebanię, ukończoną w 1981 r.

Dzwony

W pierwotnej drewnianej dzwonnicy umieszczony był pierwotnie jeden dzwon z napisem:

A[nno] D[omini] 1589[7]

W drugiej połowie XIX w. wybudowano dzwonnicę murowaną, obok wymienionego powyżej znajdowały się tu jeszcze dwa dzwony: mniejszy, zabrany przez Niemców w 1944 r., miał na sobie napis:

Na chwałę najwyższego Boga sprawiony kosztem parafian r. 1881

W 1922 r. parafia zakupiła dwa dzwony o nadanych imionach: Jan i Stanisław, odlane w warszawskiej firmie Babbit Warszawa – Mokotów. Dzwon Stanisław został zabrany przez Niemców podczas II wojny światowej. Pozostał jedynie Jan i sygnaturka.

Cmentarz grzebalny w Zbelutce założony został w 1822 roku[8].

Kaplica cmentarna usytuowana jest w jego centralnej części. Budowla ta jest frontem skierowana na północ, z nieznacznym odchyleniem na wschód. Murowana z kamienia łamanego i cegły na zaprawie wapiennej, obustronnie otynkowana, nakryta dachem kalenicowym, dwuspadowym pokrytym blachą. Wewnątrz  posadzkę wykonano w postaci wylewki cementowej. Zbudowana na rzucie prostokąta, zwrócona szczytem ku frontowi; korona szczytu od frontu nieco wyżej połaci dachu nakryta daszkiem okapowym. Elewacja frontowa z otworem drzwiowym na osi – otwór w kształcie prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym o bardzo małej strzałce, zwieńczona trójkątnym szczytem oddzielonym profilowanym gzymsem. Elewacje boczne z lizenami od strony frontowej, nad którymi odcinki gzymsowania, będące przedłużeniem gzymsu z elewacji frontowej. W ścianach bocznych umieszczono otwory okienne o wykroju prostokąta zamkniętego łukiem pełnym. Na elewacji frontowej umieszczono dwie tablice marmurowe poświecone ks. Stanisławowi Czechowskiemu zmarłemu w 1977 r. oraz ks. Wacławowi Szczepanikowi[9].

Wyposażenie. Stanowi go drewniany stół ołtarzowy, polichromowany, żeliwny krucyfiks i dwa żeliwne świeczniki.

Na cmentarzu znajduje się mogiła Nieznanego Żołnierza Wojska Polskiego z 1939 r., oraz dwa symboliczne nagrobki ofiar obozów koncentracyjnych[10].


[1] AKMKr AV s. 43-48

[2] J. Wiśniewski, Monografie kościołów…,  s. 533

[3] KZSP t. III, z. 7, s. 82-83

[4] AKMKr. AV 27, k. 95-100

[5] P. Rosiński, Zabytkowe organy…,s. 381

[6] Historia kościoła Zbelutka, archiwum kancelarii parafialnej w Zbelutce, mps

[7] J. Wiśniewski, Monografie kościołów…, s. 534

[8] J. Wiśniewski, Monografie kościołów…, s. 534

[9] tzw. Biała Karta oprac. J. Malisiewicz 1991, plan K. Świeżak 1991, archiwum WKZ w Kielcach

[10] L. Kaczanowski, R. Paprocki, Miejsca pamięci narodowej…,  s. 402

Oznaczone: ,

Dariusz Kalina od początku lat 90'ych bada przeszłość Chęcin. W 2007 roku z jego inicjatywy odbywał się Rok Chęcin. Udało się zorganizować wiele spotkań w zabytkowych obiektach miasteczka, a po konferencjach i seminariach został ślad w postaci wydanych trzech książek poświęconych Chęcinom. Śmiało można powiedzieć, że żadna inna miejscowość tej wielkości nie jest tak dobrze poznana.

Bez komentarza

Skomentuj

Blue Captcha Image

*

MICHALCZYK WŁADYSŁAW EUGENIUSZ (1916-1994)

Władysław Eugeniusz Michalczyk urodził się 10 maja 1916 r. w Daleszycach (powiat kielecki), a jego rodzicami byli Jan (ur. 3 […]

MALICKI JÓZEF (1893-1953)

Józef Malicki urodził się 15 stycznia 1893 r. w Krasocinie, był synem Kazimierza i Katarzyny z Łapotów, którzy wzięli ślub […]

BORKOWSKI JAN WIKTOR (1885-1956)

Jan Wiktor Borkowski (wł. Jan Wiktor Dunin-Borkowski h. Łabędź) urodził się 7 czerwca 1885 r. w Dąbrowie Górniczej, był synem […]

MALSKA FLORENTYNA Z ZIELIŃSKICH i MALSKI KAROL

Prezentowany tekst jest rozszerzoną wersją opublikowanego na łamach czasopisma „Świętokrzyskie” Niewiele osób zapisało się w dziejach Kielc w tak chwalebny […]

JANOTA BZOWSKI JERZY (1906-1941)

Autor: Grzegorz Dąbrowski, Adam Malicki   Ziemia Włoszczowska ma wielu bohaterów o których pamięć warto podtrzymywać i upowszechniać wśród kolejnych […]

TEREK STANISŁAW – kowal z Kossowa

Stanisław Terek urodził się 20 kwietnia 1914 r. w Kossowie, a jego rodzicami byli Antoni (ur. 1876, zm. 1947) i […]