Dariusz Kalina
ZŁOTNIKI
Kościół parafialny i niegdyś dwór
Pierwsze wzmianki źródłowe o tej wsi pochodzą z 1167 r. kiedy to wykazano, że klasztor cystersów w Brzeźnicy współ założony przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana[1], nadał klasztorowi, dziesięciny z łanów kmiecych m.in. ze Złotnik[2]. J. Wiśniewski przypuszcza, że skoro dziesięcina ta odbierana była od kmieci to należałoby przypuszczać, że dworska szła dla miejscowego kościoła[3]. Jednakowoż w cytowany już dokumencie z 1306 r. wśród obiecanych biskupowi Muskacie wsi zostały wymienione również książęcą, osadę służebną Złotniki pozbawioną własnej świątyni[4].
Pierwsza wzmianka o złotnickiej parafii pochodzi z roku 1367 r. W dokumencie tym opat jędrzejowski Gerald odebrał plebanowi w Złotnikach oddaną mu tamże w używanie dziesięcinę, ponieważ uczynił klasztorowi wiele szkód[5]. Według miejscowych dokumentów, o których wspomina ks. Jan Wiśniewski, akt erekcji świątyni p.w. Wszystkich Świętych miał być sporządzony 29 XII 1393 r. przez tegoż opata Geralda[6]. W 1398 r. wymieniony został Świętosław, pleban de Slothniki[7].O powstaniu parafii w Złotnikach w pierwszej połowie XIV wieku przekonuje nas wyrok arcybiskupa Jarosława z 1335 r., który przysadził klasztorowi jędrzejowskiemu dziesięciny ze wsi Złotniki i Lipnica. Podczas procesu klasztor udowodnił, iż uzyskał je od arcybiskupa Jana, co potwierdził swym dokumentem arcybiskup Wincenty (w tym dokumencie nie wymieniono Lipnicy, która zapewne założona w tym roku)[8].
Czy kościół złotnicki ufundował opat cystersów jędrzejowskich? –kościoły cysterskie w średniowieczu nie spełniały funkcji parafialnych, lecz służyły jedynie zakonnikom. Dopiero w XIV w. opactwa te zaczęły się interesować się duszpasterstwem parafialnym[9]. W świetle tym jasne się wydaje, dlaczego w 1666 r. murowaną świątynię wystawił opat jędrzejowski Denhoff[10].
Była więc wieś Złotniki osadą starą. Pierwsze jednak wzmianki o prywatnych właścicielach Złotnik pochodzą z końca XIV w. W latach 1382 r. 1398 r., 1399 oraz 1400 r. występuje tu Klichna, wdowa po Nawoju z Łękawy, która procesuje się o Złotniki z Tomkiem z Zęmbocina[11], zaś w 1399, 1400, 1401 r. jako właściciel wsi występuje Miczko zwany Żelazny de Zlothniki, podkomorzy krakowski, oraz jego żona Pachna, który wyznacza granicę pomiędzy Wygnanowem a Złotnikami[12]. Ten sam Mikołaj występuje również w 1405 r. Mikołaj de Slothniky[13].
Parafia złotnicka była bardzo rozległa, sięgała pod same Chęcin. W roku 1442 r. tutejszy pleban Stanisław procesuje się z Janem, plebanem w Chęcinach, o dziesięcinę z ról zwanych Schetropi[14]. Było to zapewne spowodowane obniżeniem się dochodów plebana w związku z utworzeniem w 1438 r. z terytorium złotnickiej, parafii w Rembieszycach[15].
W 1450 r. Mikołaj Powała z Taczewa, podkomorzy sandomierski, wyznacza granice pomiędzy Wygnanowem a Złotnikami, właścicielem wsi jest Jan Złotnicki[16].
W opisie Jana Długosza (1470-1480) kościół parafialny był drewniany, położony niedaleko od rzeki Nidy, pobiera dziesięcinę z pola z terenu miasta Chęciny[17], wieś dziedziczy Zlothczsky h. Starża; dziesięcinę kmiecą z dwóch łanów oddawano do klasztoru jędrzejowskiego, zaś z karczem, zagrodników i ról praedium unicum militare[18], odbiera pleban w Złotnikach[19]. W 1488 r. Anna, żona Mikołaja Długosza z Czarnocina, zastawia wieś Złotniki Piotrowi Wiplarowi z Uliny za 50 florenów[20]. Suma ta z pewnością została spłaconą, gdyż w 1540 r. jako właściciele występują Jadwiga, wdowa po Janie Złotnickim wraz z dziećmi[21].
Opis Jana Łaskiego (1511-1523), przedstawia nam wieś w sposób następujący: we wsi jest kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych z fundacji dziedziców złotnickich. Kościół obecnie obsługuje Piotr z Bogusławie, mający do pomocy wikariusza i służącego; parafia obejmowała wsie: Złotniki, Lipnicę, Rembieszyce, Setropie, Wygnanów, a prawo patronatu jest w rękach dziedziców wsi. Wieś spustoszona, podobnie jak i trzy inne stoją po większej części pustką. Dwie karczmy z rolami, z czego jedna daje czynsz 1 grzywnę, plebana inne dziedziców. Dwa łany i 6 łąk plebana, z czego jedna położona jest nad rzeka Żarczyczką ma szerokość łanu i na staję długości. Jest młyn. Dziesięcina z ról dworskich pobiera pleban w Złotnikach; z kmiecych i ról należących do karczem, klasztor jędrzejowski. Parafia oceniona na 3 grzywny; a pobrane świętopietrze wyniosło 2 gorsze[22].
Niezwykły rozwój wsi został zanotowany w 1540 r., kiedy to dziedzicami jej jest Jadwiga, wdowa po Janie Złotnickim, oraz ich dzieci: Stanisław, Jerzy, Jakub oraz Kasper. We wsi jest 6 karczem (sic) należących do dziedziców, które płaciły po pół grzywny, 2 kmieci osadzonych na łanach, zaś 7 na półłankach, 6 i ¼ półłanków leży pusto, 5 zagrodników, młyn, sadzawka; jest curia i dobry folwark, dwie karczmy plebana (sic) każda płaciła po 1 grzywnie. Lasy, łąki, zagajniki; mostowe pobierane w Złotnikach wynosiło 2 denary od wozu. Wieś taksowana razem z Kanicami w parafii Węgleszyn razem na 908 grzywien[23]. Samo istnienie tak dużej ilości karczem na terenie wsi świadczy o niezwykle dobrym zagospodarowaniu wsi, ale również pozwala snuć przypuszczenia o istnieniu tutaj komory celnej, targowiska przy tutejszym kościele parafialnym. Może zapowiadało to powołanie do życia organizmu miejskiego…
Przed 1543 r. właścicielem wsi został Jan z Tęczyna, wojewoda sandomierski, marszałek dworu królewskiego oraz starosta lubelski. On to nadał klasztorowi jędrzejowskiemu wieś Zdanowicz, położona w powiecie ksiąskim, a wsie Złotniki, Kanice, leżące w powiecie chęcińskim zamienił na wsie Błonie i Łukawiec w powiecie sandomierskim[24].
Podczas reformacyjnego epizodu w historii Polski kościół parafialny w Złotnikach miał zostać sprofanowany, zatem pełnił jakiś czas rolę zboru protestanckiego[25]. Może założycielem gminy protestanckiej na terenie Złotnik był Krzysztof Złotnicki, którego syn występuje w 1600 roku[26], a przedstawicielem Nawarski chłopski syn z Nawarzyc, służył u księży i szlachty. Był z żoną urzędnikiem w Złotnikach pocz. XVII w.[27]
Losy i życie właścicieli Złotnik, jego mieszkańców oraz funkcjonowanie parafii złotnickiej prześledzić należy na wpisach w zachowanych księgach metrykalnych (zob. Wskazówki bibliograficzne na końcu tegoż opracowania).
Końcu XVIII wieku w okolicy Złotnik osiadła rodzina Laskowskich h. Korab, piszącej się z Zambrowa i Laskowca. W 1699 r. występuje niedaleko, w Małych Łanach, Jan Stefan Laskowski, sekretarz królewski.
Jest wielce prawdopodobne, że synem lub bliskim krewnym jego był Wojciech Laskowski (ur. ok. 1675, zm. ok. 1736), wiceregent grodzki chęciński, a w 1705 r. regent grodzki chęciński. W 1713 r. wziął w zastaw Czostków i Ludynię od Floriana Lipińskiego, w 1714 r. kupił Lipnicę i Borki od Rzewuskich[28], zaś około 1720- r. nabył Lasochów i sąsiedni Wiśnicz od Lipińskich. Żonaty był: 1’voto z Joanną Tarnowską vel Sarnowską, 2’voto z Anną Łuczycką. Z pierwszej żony miał córkę Marię ur. ok. 1707 r., która wyszła za Kosińskiego, oraz syna Stanisława (ur. ok. 1705 r.), jezuitę. Zmarł około 1755 r., kiedy to o spadek po nim, na dobrach Lipnica i Wiśnicz, wieli spór Kosińscy z jego braćmi przyrodnimi, to jest: Janem i Józefem. Wojciech Laskowski miał też braci, Antoniego, subdelegata grodzkiego chęcińskiego (1705 zm. 1746) i Jana (zm. ok. 1750 r.).
Z drugiej żony Wojciech Laskowski miał synów: Józefa, Wojciecha, Karola, Jana Nepomucena. Józef, skarbnik chęciński i wiślicki, w 1744 r. jest uprawniony na dobrach Lipnica, w 1733 elektor króla Leszczyńskiego, dziedzic Probołowic (zmarł w 1763 r., pochowany u reformatów w Pińczowie); Karol, skarbnik chęciński, uczyni w 1737 r. wraz z matką zapis na Lasochowie zakonnicom w Chęcinach i wikarym w Kielcach, również elektor Leszczyńskiego w 1733 r. Majątkiem rządził Józef, jako najstarszy.
Występujący w 1770 r. Karol Laskowski, komornik chęciński, był zapewne jego synem, a wnukiem Jana, któremu swój spadek przepisała stryjeczna siostra Józefa. Drugim jego synem był Stanisław (ur. ok. 1740), skarbnik chęciński, żonaty z Katarzyna Konarską, córką Józefa Konarskiego.
Ostatni synem Wojciecha był Jan Nepomucen (ok. 1715-1779), podczaszy nurski; sędzia kapturowy sandomierski, miecznik i wojski chęciński, dziedzic Lasochowa, Lipnicy, Wiśnicza, Borek, Warzyna, elektor króla Stanisława August, dobrodziej kościoła w Stopnicy, pochowany zostali u klasztorze OO. Reformatów w Pińczowie wraz z pierwsza swoja żoną. W 1750 r. robi on zapis na Lipnicy przyszłej żonie Wiktorii Bąkowskiej, córce Adama w wysokości 10 000 zł.
Po śmierci pierwszej żony w 1760 r., ożenił się w 1761 r. z Franciszką Lubańską, podwojewodzianką ksiąską (2’ voto Janową Michałowską, 3’ voto Rochowską Grabkowską). Z tej miał 4 córki Joannę Bystrzanowską (1753-1775), Teklę (1759-1777, wyszła za Józefa Konarskiego), Annę (1756-1784), wydana Adamowi Dąmbskiemu) i Anastazję Franciszkę (1760). Z drugiej żony miał dzieci: Izabelę (1771-1790) wydaną Tomaszowi Duninowi Szpotowi, szambelanowi królewski oraz synowie Józef (ur. 1763) szambelan królewski bezdzietny z Rejówną, Aleksander (ur. 1766, legionista, zmarł w niewoli angielskiej), Wilhelm Nepomucen (ur. 1769-1854), dziedzic Tokarni, Joanny Grabkowskiej (1776-99) córki Rocha dziedzica Sękowic i Barbary Dąbskiej zostawili córki Izabela (1838) żonatą była z Honoratem Borkiewiczem, dziedzicowi Piołunki i Kazin (zm. 1779) i Franciszkę z Teofilem Bzowskim z Przysławic, i synowie. Z żony Ireny Piotrowskiej ojciec Tomasza ur. (1831) uczestnika powstania 1863, dziedzica Tokarni i Podgaja, a ojca z Walerii Rakowskiej, Kazimierza, znanego poety, Michała dziedzica Sieńska[29].
Na marginesie Mapy Galicji Zachodniej (1804 r.) wieś oszacowana została na 46 domów, 100 mieszkańców, 24 konie, wymieniony istniejący folwark. W 1827 r. było 40 domów i 368 mieszkańców. W 1895 r. wieś i folwark ma kościół, szkołę urząd gminy[30].
[1] Słownik Geograficzno-Historyczny…, hasło: Jędrzejów, s. 317.
[2] J. Dobosz, A. Wyrwa, Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich – zarys problemu, W: Monasticon cisterciense Poloniae, Poznań 1999, s. 204.
[3] J. Wiśniewski, Historyczny opis…, s. 403. jako parafię XII uznaje Złotniki Katalog duchowieństwa i parafii diecezji kieleckiej, Kielce 1999, s. 430.
[4] KDKK cz. 1, nr 114, s. 147-148.
[5] BAN rkps 3514, k. 10, SGH s. 320.
[6] J. Wiśniewski, Historyczny opis…, s. 403. Wydaje się, że data roczna jest błędna, mogła być 1363 r.
[7] SPPP t. 8, nr 266, 289, s. 86.
[8] BPAN rkps 3514, k. 58, Słownik geograficzno – historyczny…, hasło Jędrzejów, s. 319
[9] R. Skrzyniarz, Duszpasterstwo zakonów na terenie Małopolski, w: Kościół katolicki w Małopolsce w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, pod. Red. W. Kowalskiego, J. Muszyńskiej, Kielce 2001, s. 171.
[10] Por. M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński.., s. 318-319.
[11] SPPP t. 8, nr 266, 289 i 312, s. 85-86.
[12] SPPP t. 8, nr 9464, 9632, 9787; SPPP t. 2, nr 719.
[13] ZDM cz. VIII, 25/VI
[14] JŁ. T. 1, s. 578, przyp.
[15] J. Wiśniewski, Historyczny opis…, s. 403.
[16] SPPP t. 8 nr 266, s. 86, 289
[17] JD LB t. 1, s. 466
[18] Zapewne pozostałością tejże rezydencji jest grodzisko stożkowate położone na południe od kościoła, zob. Katalog Zabytków.
[19] JD LB, t. 3, s. 373
[20] Castrensia Cracoviensia 22, k. 1038
[21] Polska XVI wieku…, s. 584
[22] JŁ t. 1, s. 579
[23] Polska XVI wieku…, s. 584
[24] MRPS, t. 4/3, nr 20996
[25] SGKP t. 14, s. 640; temat protestantyzmu na terenie dawnych powiatów chęcińskiego, opoczyńskiego i wiślickiego, będzie tematem osobnego opracowania w roku przyszłym.
[26] Wywody szlachectwa w Polsce, T. III, nr 220, s. 126.
[27] W. N. Trepka, Liber…, poz. 1349, s. 279.
[28] Boniecki, t 13,
[29] J. Wiśniewski, Historyczny opis…, s. 409-412.
[30] SGKP t.