SŁOPIEC – dwór szlachecki

Dariusz Kalina

Dwór w Słopcu
(Gmina Daleszyce, powiat kielecki, woj. świętokrzyskie)

Jest to wieś niegdyś prywatna, położona nad rzeką Belnianką. Nazwa osady zapisywana była jako Słopiec lub Słupiec, nasuwa silne przekonanie, że w najbliższej okolicy znajdował się obiekt typu dworu na kopcu, w języku polskim określony jako słup, wieży na kopcu–  obiekty takie w źródłach pisanych określane były pod nazwą castrum, fortalicium, turris. Jan Długosz w swojej Księdze uposażeń używa określenia folwark wyjątkowy rycerski/wojenny (praedium unicum militare), zaś w przypadku siedzib biskupich czy ogólnie kościelnych – używał określeń: praedium unicum episcopale bonum – np. w Szewnej[1], w Piotrawinie praedium episcopale optimum (Item ecclesia et plebanus habet agros ibi libros et prata curiam et pomerium, pro suo praedio et necesitate)[2]; curia episcopalis optima, habena optimum praedium – w Kunowie[3], curia coenobialis et praedium – w Nosowie[4], w Nowej Słupi curia est coenobium est in eodem oppido[5], dwór w Kielcach został określony w 1495 r. jako …curia nostra episcopali[6]. Obiekty takie pełniły funkcje ośrodków zarządu administracyjnego zespołu dóbr oraz czasowych rezydencji właścicieli ziemskich oraz ich zarządców, którzy zajmowali się sprawami majątkowymi i gospodarczymi na podległym sobie terenie[7][8]

Wieś położona była na szlaku Opatów – Kielce, i o ile szlak ten wykorzystywał odcinek drogi z Opatowa na Daleszyce, Słopiec i Marzysz, to prowadził na Chęciny, gdzie rozwidlał się na drogę prowadzącą na Śląsk przez Secemin i Włoszczowę, oraz w drugim kierunku ku Wielkiej Polsce przez Radoszyce i Przedbórz i dalej[9]. Była to trasa przegonu bydła wołyńskiego na Śląsk[10]. Pierwsza wzmianka pisana o osadzie pochodzić z 1413 roku, a dotyczy przedstawiciela rodziny Nagociców – Jelitów, Stanisława z przydomkiem Jelitko. Był on podczaszym krakowskim (1343-1352), starostą kaliskim (1346), kasztelanem żarnowskim (1353), kasztelanem małogoskim (1354-1374). Z żony Stachny miał kilku synów, którzy używali przydomku Jelitko. Pierwszy z nich pisał się z Gozdnej i Korabnik, w źródłach występuje w latach 1376-1428, według Jana Długosza odznaczył się męstwem w bitwie pod Koronowem, zapewne zszedł z tego świata bezdzietnie. Drugi syn Florian występuje około 1386 r.; trzecim synem był Klemens Jelitko piszący się z Działoszyc, Goznej, Kotlic, Żernik i Łukowej. Był podczaszym krakowskim (1376), kasztelanem czechowskim(1383). Żonaty był z Małgorzatą wdową po Paszku, z którą miał synów Stanisława, Niemierzę, Tomasza, Piotra i Mikołaja[11]. W 1408 r. zdecydował się z żoną i synami na ufundowanie kościoła parafialnego. Dokument fundacyjny został wydany w 1408 r. na terenie wsi Łukowa, zapewne więc istniała już jakaś rezydencja dziedziców[12]. Kościół parafialny p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny został uposażony dziesięcinami wybieranymi z dwóch ról i łąk dworskich w Chmielowcach, Nowej Wsi, Poszczytowie, Morawicy, Szczecnie, Szczodrowicach, Wierzbicy, Wojciechowie i Żernikach[13].  Od 1413 r. Łukowę posiadał najstarszy syn Stanisław Jelitko, kasztelan brzeski (1425-1445) piszący się z Goznej[14]. Ożenił się w 1400 r. ze Stachną, córką Niemsty z Mikułowic i Skroniowa, z którą otrzymał 300 grzywien posagu. Po jej śmierci zabezpieczył na Pilczycy jej sumę posagową córkom z niej zrodzonym – Beacie, Katarzynie i Annie. Niewykluczone, że z drugą żoną, poślubioną ok. 1439 r., siostrą Bernarda z Gosławia, miał syna Stanisława z Gozny, występującego w końcu XV wieku[15]. Jego najstarszy brat Niemierza, sędzia grodzki chęciński (1432), po raz pierwszy występuje w 1410 r., pojawia się w sądach w latach 1415-1416; zapewne w 1413 r. działem rodzinnym otrzymał Szczecno, Ujny i Słopiec. O Piotrze Jelitko niewiele wiadomo, zaś Mikołaj Jelitko był pisarzem królewskim w 1415 r.[16]. Obecność przedstawicieli rodu Jelityczyków w tej okolicy opanowanej przez Gryfitów może związana jest z sytuacją, jaka zaistniała około 1410 r. wokół klasztoru jędrzejowskiego. Otóż fundatorzy klasztoru jędrzejowskiego Jan, arcybiskup gnieźnieński oraz rycerz Klemens na świadectwo dokonanego przez siebie uposażenia nie chcieli nakładać żadnych innych zobowiązań na rzecz klasztoru ponad to, by mieszkańcy Jędrzejowa oraz im i najbliższym z ich rodu dawali serca zabijanych wołów i po kilka śledzi z każdej beczki na targu[17]. Wspomniana danina ta miała przypominać potomnym o rodzinie fundatorów zamieszkujących wieś Mnichów (Mychów). Pozwala to na ostrożne postawienie tezy, że na jej terenie należałoby szukać siedziby rodowej fundatorów. Z prawa tego dziedzice dość szybko zrezygnowali odprzedając je między sobą – w 1366 r. Andrzej dziedzic Michowa za zgodą synów sprzedał klasztorowi swoją część wspomnianego prawa, w 1368 r. Włodek i Sułek z Ossowej w 1368 r., kiedy sprzedali swe części Mścigniewowi, tenże w 1370 r. tenże wraz z Andrzejem, jako dziedzice Ossowy sprzedali te serca klasztorowi, ostatnia zapewne część, należąca do Piotra, Szczepana i Warcisława w 1375 r. została przekazana Andrzejowi, który zapewne sprzedał je klasztorowi[18]. Taka wyprzedaż świadczyć może o finansowych kłopotach dziedziców, nie słyszymy o nich również jako piastujących urzędy w hierarchii krakowskiej czy sandomierskiej. Potwierdzać ta tezę fakt dokonania zbrojnego najścia zbrojnego przez nich na klasztor w 1410 r., za co ukarani zostali przez króla Władysława Jagiełłę[19]. Może właśnie w ten sposób właścicielem tego majątku (lub jego części) zostali Jelitczycy – przed 1419 r. Mnichów był własnością Floriana z Mokrska, a następnie po przeprowadzonych działach majątkowych pomiędzy jego dziećmi, otrzymał je Mikołaj. Była to wieś wchodząca w skład osobnego klucza dóbr ziemskich zgromadzonych wokół zamku Mokrsko, obejmującego wówczas Bizorendki, Mzurowę i Ossową[20]. W 1460 r. wsie Mnichów i Ossowa należały do Mikołaja i Klemensa Mokrskich, w 1509 r. wsi Mzurowa i Ossowa należała do Jana i Mikołaja Mokrskch, wnuków wspomnianego Mikołaja[21],

W tej sytuacji pojawienie się około od 1497 jako właściciela Michowa Jana z Michowa pieczętującego się herbem Lis (opat jędrzejowski do 1503) wydaje się symptomatyczne. Był on obecny w 1532 r.- podczas rozgraniczenia wsi Bizorenda, Miąsowa, Ossowa, występuje w 1529 r., jako właściciel części wsi Skroniów[22]; w kościele jędrzejowskim zachował się fragment płyty kamiennej z napisem: Hic iacet Iacobus heres de Michow episkopus caphensis. Obbit anno 1531, z herbem Lis[23].

Oba rody wyzbyły się swoich wpływów w rejonie Słopca i Szczecna, po połowie XV w. Jan Długosz znajduje Jelitczyka wśród kolatorów kościoła w Piotrkowicach (Roszpanth h. Jelita). Jednak jak ważne było rodowe stanowisko dla współczesnych – niech zaświadczy fakt – Stanisław Krasiński mógł skupić rozdrobnione dobra maleszowskie około 1576 roku – ale jako mąż Anny z Michowa herbu Jelita (dziś Mnichowa), a jej herb widnieje na tarczy grobowej ich syna Gabriela Krasińskiego, założyciela nowej gałęzi Krasińskich.

Tak więc w rejestrze poborowym z 1579 r. Słopieczka Wola, pozostająca w zasięgu parafii pierzchnickiej, odnotowana została, jako własność Stanisława Borka cum filiastris, w której czterech kmieci gospodarzyło na dwóch łanach, ponadto było tu dwóch zagrodników i jeden komornik[24]. Nazwa ta sugeruje, że doszło do podzielenia się wsi – obok Slopieckiej Woli funkcjonowała wieś Słopiec. W 1629 roku podczas lustracji dóbr monarszych zanotowano, iż wsie Szczecno, Hujny i Słopiec przedtym PP. Borków, a na ten czas Imci Pana Jana Skarbka Kozietulskiego[25]. Tenże Jan Skarbek Kozietulski ufundował w 1627 roku kaplicę p.w. Marii Magdaleny przy kościele parafialnym w Daleszycach[26].

Obszar zajęty obecnie przez zespół dworski zajmuje około 1 ha i stanowi własność prywatną. Otoczony jest ogrodzeniem drewniano – murowanym z bramką, z zapewne pierwszej połowy XIX w. Przed dworem, za drogą, znajduje się stawisko, obecnie zajęte przez zabudowę gospodarczą. Zachował się w Słopcu zespół dworski (wpisany do Rejestru Zabytków). Według dotychczasowego stanu wiedzy, pochodzący z pierwszej połowy XIX w. Według opisu Katalogu Zabytków, jest to budynek murowany z kamienia łamanego, otynkowany. Wzniesiony na planie prostokąta z nowszymi przybudówkami od tyłu, i z drewnianym gankiem od frontu (o daszku wspartym na dwóch parach drewnianych słupkach). Wnętrze budynku dwutraktowe, ze śladem sieni przelotowej. Nakryty jest naczółkowym dachem, niegdyś gontowym. Dawne stajnie. Murowane z kamienia łamanego, zapewne z pierwszej połowy XIX w Wokoło dworu znajdują się pozostałości ogrodu złożonego z drzew owocowych i liściastych. Nieopodal dworu znajduje się młyn wodny. Założony na rzece Belniance, wzmiankowany w XVI wieku jako własność biskupstwa krakowskiego; około XIX wieku funkcjonowała w Słopcu papiernia i tartak[27].

Oznaczone: rycerskie