Rzekę Kamienną, dopływ Wisły płynący na północ od Gór Świętokrzyskich, zasłużenie nazywa się „najpracowitszą z polskich rzek”. Już kilkaset lat temu Kamienna napędzała różnego rodzaju urządzenia przemysłowe, przyczyniając się do rozkwitu terenów stanowiących Zagłębie Staropolskie. Początkowo działalność górnicza i hutnicza w dolinie Kamiennej nie była ani sterowana ani koordynowana przez państwo. Prowadzili ją prywatni inwestorzy, zaś rola władz ograniczała się do nadawania /lub odbierania/ przywilejów na tę działalność zezwalających.
Inaczej było w czasach Królestwa Polskiego, w okresie gdy polskim przemysłem zajął się Stanisław Staszic. Zgodnie z jego pomysłem i realizowanym potem szczegółowym planem, w górnym biegu rzeki, powyżej Wąchocka, zgrupowane nad Kamienną zakłady dostarczać miały surówki /wielkie piece w Bzinie, Rejowie, Parszowie, Mostkach/. Niżej położone zakłady w Brodach i Michałowie przerabiały w piecach pudlarskich surówkę na żelazo, dokonując także wstępnego walcowania. Finałem miała być obróbka ostateczna w Nietulisku, gdzie znajdowały się dwa ciągi walcarek i profili, mających nadać wyrobom ostateczny kształt. Rzeka Kamienna, oprócz napędzania fabrycznych maszyn, spełniała rolę głównego traktu komunikacyjnego – łączyła poszczególne zakłady. Dla tego celu zakładano uregulowanie rzeki od Bzina aż do Wisły. Wykopano też kanał od Starachowic do rzeczki Świśliny, wpadającej do Kamiennej dwa kilometry poniżej Nietuliska. Po śmierci Staszica plany uległy zmianie – surówki dostarczały teraz trzy wielkie piece wybudowane w Starachowicach.
Zakład w Nietulisku /a przy nim osiedle przemysłowe/ zbudowano w latach 1834 – 45. Inwestorem był Bank Polski, zaś projekt sporządził budowniczy Karol Knake. Rozległy zespół urbanistyczny składał się z urządzeń przemysłowych, wodnych i komunikacyjnych. W jego skład wchodziły budynki produkcyjne i mieszkalne, noszące przeróżne cechy stylistyczne; od klasycystycznych poczynając, na neoromańskich i neogotyckich kończąc. Kompozycja zakładu opierała się na dwóch osiach: podłużnej, biegnącej od północnego zachodu na południowy wschód, na której położony był zbiornik wodny przy ujściu Świśliny do Kamiennej, kanał i budynek walcowni oraz osi poprzecznej, wiążącej zabudowania fabryczne i osiedle mieszkaniowe. Był tu także drugi kanał omijający zbiornik wzdłuż osi podłużnej, a całość uzupełniały drogi komunikacyjne, równoległe do obydwu osi.
Zbiornik wodny miał kształt wieloboku, z eliptyczną wysepką na środku. Kanał był częściowo podziemny. Jego wylot miał kształt dwuprzęsłowego mostu, na którym umieszczono tablicę z nazwiskiem budowniczego i datą 1846.
Zabudowania fabryczne obecnie są w ruinie, ale jeszcze do roku 1903 pracowały dostarczając stal. Na przecięciu obu osi stała walcownia, o planie symetrycznym i dość mocno rozczłonkowanym, a na osi poprzecznej suszarnia z planem w kształcie wydłużonego prostokąta. Pozostałe obiekty rozmieszczone zostały symetrycznie po obu bokach poprzecznej osi założenia. Były to dwa budynki kontrolne oraz dwukondygnacyjny budynek zarządu i magazyn. Na zakończeniu osi poprzecznej, za drogą ze Starachowic do Ostrowca, zaprojektowane było osiedle mieszkaniowe, zaczynające się placem będącym połówką foremnego dziesięcioboku, z którego promieniście wybiegały uliczki.
Adam Malicki
Inne wpisy tego autora
Skomentuj
Galeria
