Wsie Książnice Wielkie i Małe stanowiły kiedyś własność książęcą i stąd pewnie wywodzi się ich nazwa. Księżna Judyta, żona Władysława Hermana, podarowała wieś klasztorowi benedyktynów w Tyńcu. Istnienie parafii potwierdzone jest w roku 1326 (plebanem był wówczas Grzegorz), ale jakiś obiekt sakralny – może tylko kaplica? – stać tutaj musiał dużo wcześniej, skoro już w roku 1224 wzmiankowany jest Radwan Capelanus de Ksenyc. W czasach Długosza stał we wsi kościół drewniany, pod wezwaniem św. Stefana, króla węgierskiego. Niewiele później, w roku 1484, tutejszy prepozyt, Mikołaj z Koprzywnicy, zbudował nowy, także drewniany kościół, pokonsekrowany trzy lata później przez Pawła, sufragana krakowskiego „…na cześć Trójcy Przenajświętszej, Wniebowzięcia Matki B., św. Stefana króla i Wszystkich Świętych...” – pisze ksiądz Wiśniewski. Kreśli on też sylwetkę księdza Mikołaja – bakałarza dekretów, magistra nauk wyzwolonych, altarysty ołtarza św. Antoniego z Wawelskiej Katedry, pielgrzyma (czy raczej podróżnika?), który odwiedził Jerozolimę, Rzym, Kolonię, Akwizgran a także grób swego patrona, św. Mikołaja w Bari. Był też świetnym organizatorem i doskonałym gospodarzem.
„Drugim opatrznościowym kapelanem tej parafii – pisze dalej ksiądz Jan – był po dwustu latach ks. Paweł Gajski, wieczysty wikariusz … który zastał tu kościół drewniany i skutkiem starości zniszczony. Pomimo marnego utrzymania i dochodu, ks. Paweł w 1680 r. własnym kosztem wzniósł kościół do polowy murowany z kamienia…”. Mówiąc ściślej: ks. Paweł zbudował murowane prezbiterium wraz z kaplicą Matki Boskiej Loretańskiej – nawa pozostała drewniana. Murowaną nawę postawił dopiero w roku 1864, blisko dwieście lat później, proboszcz ks. Teodor Tomaszewski, a konsekracji dopełnił w 1869 biskup Maciej Majerczak. W międzyczasie powstała w roku 1733 kopułowa kaplica Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii, ufundowana przez Kazimierza Dębskiego, czerskiego miecznika.
Kościół pod względem stylowym uważany jest za barokowy. Jest budowlą orientowaną. Materiałem użytym do budowy jest kamień pokryty tynkiem. Nawa jest prostokątna w planie, po bokach jej wschodniego przęsła dostawione są dwie kaplice, obie na rzucie kwadratu. Prezbiterium jest dwuprzęsłowe, zamknięte półkoliście. Od północy przylega do niego zakrystia, od południa skarbczyk. Kaplice otwarte są do nawy arkadami. Kaplica Matki Boskiej Loretańskiej nakryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, kaplica Niepokalanego Poczęcia nakryta eliptyczną w planie kopułą z latarnią. Ciekawy jest portal w prezbiterium prowadzący do zakrystii – barokowy, zawiera on napis informujący o fundacji Piotra Gajskiego. Interesujące są też późnogotyckie rzeźby i krucyfiks, ufundowane w roku 1501 przez Mikołaja z Koprzywnicy. Jednak największą ozdobą książnickiej świąty-ni jest późnogotycki poliptyk umieszczony w głównym ołtarzu, wyrzeźbiony w roku 1491 (na zamówienie Mikołaja z Koprzywnicy) przez Wita Stwosza lub przez jego pomocnika, malarza i snycerza Michała z Działdowa. Co do autorstwa Wita Stwosza wątpliwości żadnych nie ma ksiądz Wiśniewski, nie mają jej też wybitni znawcy, a wśród nich profesor Zdzisław Kępiński z Poznania, który twierdzi, że „…poliptyk w Książnicach Wielkich pozostanie nieocenionym pomnikiem wielostronności twórczych mistrza…”.
Adam Malicki
Inne wpisy tego autora
Skomentuj
Galeria
