PODZAMCZE CHĘCIŃSKIE – Dwór starościński

D ariusz Kalina

Podzamcze Chęcińskie

Tuż przy granicach wsi Podzamcze Chęcińskie, która wchodzi w skład sołectwa w Starochęcinach, biegnie dziś ruchliwa droga Kraków-Warszawa, powstała na tym odcinku – od mostu do pałacu po dawnym dojeździe do zespołu dworskiego – w latach 70. XX w. Na terenie wsi odległej niespełna 2 km na południowy wschód od chęcińskiego zamku, na cyplu skalnym, wznosi się dawny zespół dworski. Na północ od niego jest kilka domów, usytuowanych wzdłuż niewielkiego, wartkiego strumienia, płynącego ze stoków Góry Zamkowej.

Między terenami należącymi do miasta a folwarkiem zamkowym był las królewski. W 1516 r. starosta chęciński Stanisław Szafraniec wydzierżawił consuli Chanczinensis Jakubowi Kantorkowi część lasu koło folwarku zamkowego, nie opodal stawu, łąk królewskich i ról kmiecych w Starych Chęcinach, za czynszem rocznym trzy grosze. Domyślamy się, iż rajca miejski prowadził tam pasiekę[1].

Wieś Starochęciny nie została wymieniona w dokumencie z 1306; władca nie chciał pozbywać się wsi z kościołem parafialnym. Pleban, jak wiemy z danych nieco późniejszych, pobierał dziesięcinę snopową z wszystkich ról folwarcznych, którą zwożono jego sprzężajem[2]. Folwark, którego personel stanowili sługa, dziewka i niewiasta, pierwszy raz wzmiankuje inwentarz z 1508 r., w lasach pod zamkiem było sześć barci, nie licząc pustych[3]. Pierwsza wzmianka o osadzie zwanej Podzamcze (jako odmiennej od Starochęcin) pochodzi z lustracji starostwa chęcińskiego z 1565 r. Z tekstu wynika, że na jej terenie staniały domy (budynki), z których płacono podatek zwany domowe na równi z miastem Chęciny i Przedmieściem (Polichnem)[4].

Podczas kolejnej lustracji starostwa w 1569 r. zanotowano tu chmielnik, karczmę i sadzawkę, z której prowadzono wodę do browaru dostarczającego piwo dla służby zamkowej oraz zbywane w karczmie. Z dużym prawdopodobieństwem umiejscowić można w tym miejscu zaginioną osadę Łagiewniki, wzmiankowaną po raz ostatni w 1275 r. Później mieszkańców przeniesiono w inne miejsce (zapewne Łagiewniki pod Chmielnikiem), a teren jej przyłączono do wsi sąsiedniej zwanej Chancin. Po lokacji miasta część terenu wsi Starochęciny, niegdyś należąca do łagiewników, znalazła się w administracji władz miasta Chęciny[5]. Wyjaśnia to zadziwiający fakt, odnotowany w późniejszych źródłach, funkcjonowania karczmy miejskiej nad Nidą, około 2 km od miasta. Na tym też terenie, na południowo-wschodnich stokach Góry Zamkowej odnotowano istnienie kamieniołomu (piaskowiec różowy) funkcjonującego w XVII w. oraz pola górnicze używane przez mieszczan[6] (współcześnie rejon stadionu sportowego). Kamieniołom odnotowany jest w lustracji z 1602 r., gdzie się mówi, że starosta eksploatuje kamień na kamienicę, która to praca pożytku Rzeczpospolitej nie czyni. Owa kamienica to zapewne początek budowy dworu starościńskiego w Podzamczu.

Na przełomie XVI i XVII wieku na terenie folwarku zamkowego stał dwór, zapewne drewniany, gdzie mieszkał i pracował dwornik z dziewką. Obejmował on sień, z której się wchodziło do piekarni, gdzie był piec dobry i wydzielona przegródka dla cieląt. Z piekarni drzwi prowadziły do komory, z której wchodziło się do kolejnej komory przeznaczonej na przechowywanie nabiału. Była jeszcze jedna komora. Obok dworu, koło sadzawki stał browar i chmielnik a całość była oparkaniona[7]. W 1607 r. najazd rokoszan Zebrzydowskiego i księcia Janusza Radziwiłła zniszczył zamek i miasto, z pewnością również folwark i jego zabudowania[8]. Dzieła odbudowy i naprawy pożytków miejskich, kościelnych i koronnych podjął się starosta Stanisław Branicki. W 1613 r. prace związane z zamkiem były w zasadzie na ukończeniu, niemal równocześnie prowadzono restaurację kościoła parafialnego i zabudowań franciszkanów, zaś na terenie Podzamcza wyrosła nowa rezydencja starościńska. Oto jak opisuje ją lustrator w 1617 r.:

Wchodząc do dworu jest dom, przed nim ganek balasami otoczony, ławy po dwu stronach. Z tego ganku sień, w której drzwi na zawiasach. Po prawej stronie izba wielka, z niej alkierz. W drugą stronę komora, w której jest troje drzwi na zawiasach, okien nro 3, a w alkierzu nro 3, w komorze nro 2. W tej izbie piec zielony, komin murowany, ławy wkoło. W drugą stronę sieni izdebka z komnatą, drzwi na zawiasach. Z tej izdebki drzwi także do komnaty. Z komnaty kuchnia, także drzwi na zawiasach. W izdebce ławy wkoło, okien nro 3, piec zielony i komin murowany, stół jeden. Za tym domem piwnice dwie, jedna połowica poszyta słomą, a druga desczkami pobita, drzwi dwoje na zawiasach z wrzeciądzami i skoblami. Przed tym domem spiżarnia, drzwi do niej na zawiasach.

Drugi dom gospodarski. Do niego wchodząc sień, drzwi na zawiasach. W tej sieni ognisko kuchenne. Z sieni izba, okien nro 2, piec niedobry, drzwi na zawiasach. Naprzeciwko izby piekarnia, drzwi na zawiasach. Z tej izby komora, drzwi na zawiasach. Przy tym domu komór dwie, w nich drzwi na zawiasach z wrzeciądzami i skoblami. Przy nim także jest piwnica, na której kurnik, w niej drzwi na biegunach. Stajnia wielka. Ten dwór wkoło parkanem obwiedziony[9].

We wrześniu 1655 r. do Chęcin, przez Iłżę, Kielce, przybyły wojska szwedzkie, a 1 IV 1657 r. dodatkowych zniszczeń w okolicy Chęcin dokonały wojska Rakoczego[10]. Zabudowania na Podzamczu zostały uszkodzone. Prace budowlane, jak się wydaje, prowadzono jeszcze przed 1655 r. W 1661 r. tak oto opisano zespół dworski na Podzamczu:

Ten dwór i folwark nowo wystawiony sumptem i kosztem JMP starosty, z przyjazdu od zamku chęcińskiego nad sadzawką, do którego na wejściu w sieni drzwi stolarską robotą na zawiasach żelaznych. Z wejścia po prawej ręce pokój zaczęto malowany do wierzchu, spód tarcicami położony. W tym pokoju komin z ciosanego dziarstwowego (żwirowego) kamienia wystawiony, w nim okien dwie. Przy tym pokoju komnata nowa, z tej izba stołowa, w której piec i komin murowany. Przy tej izbie komnata, z izbej stołowej wyszedłszy w prawo jest izba, przy niej komnata z izbą, zaś wyszedłszy wprost pobok komnata, z tej idąc od sadzawki jest pokój, pobok tego drugi, w którym piec i komin murowany. Pobok tego, idąc ku podwórzu nad sadzawkami pokój, w którym komin z dziarstwowego kamienia, w tym pokoju okien weneckich 3 wielkich, pobok nad sadzawkami ganek, w którym przy pokoju tym narożnym kapliczka. Wierch wielki nad tym wszystkim gmachem jednostajny pod gont nakryty z oknami 4.

Folwark nowy ex opposito (obok), do którego w sieni drzwi na zawiasach żelaznych, w sieni kuchnia, podle kuchni izba podstarościego, do niej drzwi na zawiasach żelaznych, w której izbie podłoga z drzewa, w niej okien śklanych 3 i komin murowany, przy którym piec kaflowy. Z tej izbej komnata, do której drzwi na zawiasach żelaznych, w niej okien dwoje. Z tej komnatej komora z podłogą drewnianą, do niej drzwi na zawiasach żelaznych. Wychodząc do sieni z tej komorej drzwi na zawiasach. Z sieni na wejściu do piekarni, która dostatnia jest, drzwi na zawiasach żelaznych, w niej okien 3 i piec piekarski, wierzch nakryty gontem nowo. Koło tego budynku okoły nowe dla bydła, pobok stajnia wielka nowa, na górze wymurowany sklep, do niego drzwi żelazne i okiennice dwie z kratami, nad tym sklepem sala, podle tego sklepu na dole piwnice 2, co sumptem JMP starosty wystawiono[11].

Wedle spisanego w 1746 r. inwentarza teren zajęty pod folwark obejmował osiem łanów: 1. łan nazywany Doły za Pastwiskiem; 2. łan Wielkie Pole za ogrodem włoskim; 3. łan Podlesie ku Tokarni; 4. łan Podpokrzywie pod gajem; 5. łan Janki Małe i Duże; 6. łan Kopaniny Korzeckowskie; 7. łan Rędziny pod Korzeckiem i zamkiem starym; 8. łan Zagrodzie ku Stokowi, oraz Stawisko i ogród do tego folwarku pod kopcem warzywiany. Łąki zaś: Godryńska ku Tokarni; Wielkie Łąki za rzeką pod Tokarnią; Pastewnik tamże za rzeką; Łąka pod Polem za Rzeką; Pastewnik za browarem[12].

Z tekstu lustracji z 1765 r. dowiadujemy się o stanie zabudowy na Podzamczu:

Pałacyk na najwyższym miejscu wymurowany o dwóch kondygnacjach, pusty. Obok tegoż drugi pałacyk o kondygnacyi, murowany, mieszkalny. Oblewa je kanał. Za murem ku stronie południowej ogród włoski, szpalerami bramą z ciosowego kamienia wspaniale wystawiony ozdobny, do której idzie ulica lipami sadzona, dwojgiem staj wiekiem dochowana, a na końcu ulicy altana piękna murowana w samym ogrodzie. Cały ogród murem obwiedzion; brama kosztowna w kapitelach, już się zaczyna psuć[13].

Kolejne szczegóły podaje tekst lustracja starostwa chęcińskiego z 1775 r., kiedy starostą był Bogumił Załuski: Pod zamkiem i folwarkiem starościńskim jest kępa zwana Pasieka, okryta dębiną, ciągnie się wzdłuż i wszerz na kroków 500, pod którą jest Zwierzyniec, gdzie znajdują się drzewa olszowe. Druga kępa na wschód letni (północ) od pierwszej za polem starochęcińskim, młodą dębiną okryta, zwana Mokrzyca, wszerz na staj, wzdłuż pół ćwierci mili ciągnie się pod Radkowice.

W 1789 r. zespół dworski składał się z dwu otoczonych kanałem pałacyków: dwu- i jednokondygnacyjnego, drewnianej kuchni, dwóch murowanych stajni z drewnianymi wozowniami, mieszkaniem ekonoma; dalej stały zabudowania gumna: budynek folwarczny, obory koliste, stajnia na konie fornalskie, szopy na sprzęty gospodarskie, chlewy, dwie stodoły, szopy na słomę, spichlerz, w stronę południową rozciągał się ogród za murem Podzamcza[14].

Las dębowy, znany ze źródeł od XVI w. w połowie XVIII w. przez starostę chęcińskiego Kazimierza Rudzińskiego za pozwoleniem królewskim został na klepki wyrobiony. Otaczały go obszerne łąki, o które bywała dawniej kontrowersja z Mikołajem Secygniowskim z Żernik. W oborze stały cztery pary wołów do wożenia wody na zamek, co wskazuje na to, że nie dobito nigdy studni zamkowej[15].

Wieś posiadała łomy marmuru wiśniowego z odcieniem różowym oraz gorzelnię, browar, młyn wodny amerykański i kilka młynów zwyczajnych[16].

Według opisu do Mapy Galicji Zachodniej (1804-1805) w Podzamczu stało 13 domów, mieszkało 6 mężczyzn, nie trzymano koni.

W latach 1846-1863 część dworska należała jako posiadłość dominialna do gen. J.W. Storożenki. Obejmowała dwór murowany z suterenami i dwoma pawilonami, spichlerz, stajnię, trzy owczarnie, trzy stodoły, młynek wodny, młyn murowany, kuźnię, karczmę ze stajnią, mieszkanie z chlewikiem, domek ogrodnika, dom owczarza, gorzelnię, mieszkanie z drwalnią, skład dla wódki, browar, holendernię[17], chlew i dom dla czeladzi. Administratorem majątku był Judka Kaminer. Według mapy z 1852 r. zespól składał się z głównego założenia z pałacem i oficyną, zespołu folwarcznego otoczonego od strony północnej i zachodniej stawem, a od południowej ogrodem składającym się z 8 kwater, podzielonych aleją biegnącą na południe i równoległym wąwozem; oprócz tego dostrzec można spichlerz, oborę, dom administratora oraz kuchnię[18].

W 1911 r. dobra donacyjne Włodzimierza Storożenki składały się z miasta Chęcin oraz wsi i osad Nowy Młyn i Bugaj, papierni Wierzchów, folwarków Podzamcze, Mosty, Bolechowice, Korzecko, Polichno, Radkowice, Starochęciny, Wola Murowana z Wójtostwem. W 1918 r. majątek został odebrany rodzinie Kaminerów. W 1920 r. na zlecenie Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Kielcach dokonano pomiaru gruntów folwarku Podzamcze, na którego podstawie 18 V 1921 r. Okręgowa Komisja Ziemska zatwierdziła projekt parcelacji majątku państwowego[19].

Oznaczone: królewskie