KORYTNICA – z dworem, kościołem, zborem

D ariusz Kalina

TAJEMNICZA KORYTNICA

Wieś położona jest na terenie pofałdowanym, w nieznacznym zagłębieniu opadającemu wzdłuż doliny niewielkiego strumienia przepływającego przez osadę, w kierunku rzeki Nidy. O odwieczności tutejszego osadnictwa świadczą wykopaliska archeologiczne[1]. Nazwa wsi zapisywana była jako: Choritnica, Coritnicza, i zapewne ma, jak się przyjmuje, związek z korytem rzecznym[2].

Pierwsza o niej wzmianka pochodzi z 1368 r., kiedy była posiadłością Piotra (Pietrasza) z Korytnicy h. Jelita. zapewne podczaszego krakowskiego (1368), kasztelana małogoskiego (1373-1388), miał syna Floriana. Był on jednym z najwybitniejszych możnowładców polskich czasów panowania Władysława Jagiełły, odgrywał dużą rolę w życiu politycznym, swoją karierę rozpoczął u boku króla – najpierw na urzędzie cześnika nadwornego (1394), następnie podczaszego sandomierskiego (1400-1408), starosty podolskiego (1405), starosty lwowskiego (1406-1411), następnie kasztelana wiślickiego (1411-1436), starosty przedeckiego (1426-1434). Jako kasztelan wiślicki poprowadził 48 chorągiew na bitwę pod Grunwaldem, zaś przy zdobywaniu zamku Malbork odznaczył się dużym męstwem[3].

Tenże Florian w porozumieniu z biskupem krakowskim Wojciechem w roku 1413 ufundował w rodowej Korytnicy kościół parafialny w miejsce dawnej kaplicy[4]. W akcie fundacyjnym darował przyszłemu plebanowi jeden łan roli z łąkami, pastwiskami i wszelakimi użytkami do tegoż łanu należącymi, dalej sadzawkę położoną za tymże łanem, inne sadzawki położone poniżej będzie mógł sobie urządzić w przyszłości, młyn ze stawem, który zobowiązuje się swoim kosztem odrestaurować, nadto zapisał dziesięciny z Korytnicy i Jawora oraz wolne pastwisko i wrąb w lasach do siebie należących[5].

Po śmierci Floriana (zaszłej po 1430 r.) majątek po nim odziedziczył syn Stanisław zwany Wiślicki – miecznik krakowski (1460), notariusz królewski (1466), kanonik krakowski (1471) i wiślicki (1478), dyplomata królewski w l. 1467-1478 (zmarł w 1482). W 1441 r. poświadczył zapis ojca na rzecz jego matki Anny 400 grzywien zapisanych na wsiach Jawor, Korytnica i Stojanowice, zaś w 1444 r. do nadania ojcowskiego dodał plebanowi jeszcze pół łanu ze swego dziedzictwa, na którym siedział Piotr zwany Lauda[6]. Anna, matka Stanisława żyła jeszcze w 1453 r., kiedy jako dziedzic dóbr korytnickich występuje Krystyn, który prezentuje na stanowisko plebana w kościele w Korytnicy Świętosława[7]. W niedługim czasie potem dziedzictwo przejął Piotr Balicki, który już w 1445 r. występuje on w 1445 r., pisał się z Jaworu i Korytnicy.

W opisie Jana Długosza (1470-1480) we wsi Korithnicza jest kościół parafialny p.w. Jana Chrzciciela, dziedzicami wsi są Piotr Balicki h. Topór i Jan Rokosz (posiadał również wsie Chomentów i Jawor). Ówczesny pleban Świętosław posiadał swoje uposażenie w trzech miejscach, miał również trzy łąki – jedna zwaną Chomyny, drugą Dąbie i trzecią Opaczek. Miał dawniej młyn z sadzawką, ale spustoszał, ówcześnie posiadał dwie inne sadzawki położone obok wspomnianego stawiska. Wzmiankowany został jeden półłanek, na których osadzony został kmieć, dający czynsz, nabiał i odrabiający pańszczyznę. Nadto pleban posiadał niektóre miejsca na brzegu Nidy przy łące zwanej Łysikierz, z których rybak płaci mu czynsz. Pobierał dziesięcinę z ról tak kmiecych jak i dworskich, miał jeszcze dwóch zagrodników zobowiązanych do pracy jeden dzień w tygodniu; także wieś Jawor w parafii Chomentów z jednego łanu dawała dziesięcinę plebanowi w Korytnicy[8].

W 1508 r. Balicki już nie żył, jako że na wsiach tych opisane miała wiano pozostała po nim wdowa, a dział jakiś posiadał Tomasz Litwin Konarski h. Gryf, piszący się z Konar i Łagiewnik, żonaty z Krystyną[9]. Obie te wsie, Jawor i Korytnica trzymane były następnie przez Jana Żegotę i Stanisława Balickich. Księgi podkomorskie z 1540 r. odnotowały kwitnący stan majątku, oraz podział wsi na dwie części – w części należącej do Balickich było jedenaście łanów kmiecych podzielonych na półłanki oraz jeden łan użytkowany przez jednego rolnika, inne dwa łany leżały odłogiem. Wymieniono również pięć osiadłych karczem z siedmioma karczmarzami, osiem zagród, trzy funkcjonujące młyny, dwa folwarki, trzy sadzawki, dostatek łąk i pastwisk, wybrzeże rzeki Nidy do wolnej dyspozycji. W tej części wsi funkcjonował dwór (curia).

Druga część wsi należała do Urszuli Anny ze Smęgorzowa Wąsowiczównej Konarskiej, wdowy po Kacprze Konarskim, zapewne synu Tomasza, dziedziczki Koryta w powiecie wiślickim. W jej części było dwa łany kmiece, dwie karczmy, sześć zagród. Również w tejże części znajdował się dwór (curia) i folwark stojące nad sadzawką. W tejże części miała dział córka niejakiego Jalas’a w ilości połowy łanu[10]. Około 1570 r. kościół korytnicki pozostający pod patronatem obu rodów – tj. Balickich (Jana Żegoty i Stanisława) i Konarskich został sprofanowany na przeszło 20 lat, tj. do około 1590 r.[11]. w tym tez czasie doszło do zmniejszenia się areału wsi – w 1573 r. rejestr poborowy notuje na terenie Korytnicy 10 łanów, 10 zagrodników, 3 rzemieślników, a l ¼ łanu trzymał Zaliasz (Jaliass)[12].

Z początkiem XVII w. dziedzicem Korytnicy był Krzysztof Balicki, żonaty z Anną z Podlodowskich, późniejsza żoną Zygmunta Boratyńskiego. Po ich bezdzietnym małżeństwie dobra te (Korytnica i Jawor) otrzymał około 1639 r. jego brat Stanisław Balicki, żonaty z Katarzyną z Gręboszewa. Z jego inicjatywy wzniesiono murowaną kaplicę (grobową zwaną Kaplicą Balickich) około 1635 r., dostawioną do drewnianego kościoła, tu też został pochowany – w tym celu przekazał plebanowi sumę w wysokości 2040 florenów zabezpieczoną na dobrach Kokot. Zapewne pieniądze na ten cel pochodziły od nowej postaci w tej okolicy, od około 1641 r. dziedzica Korytnicy, Jawora, części w Karsach i Lipie, Wojciecha Maksymiliana Żuchowskiego herbu Trzy Radła, regensa kancelarii ziemskiej chęcińskiej i opoczyńskiej (1688)[13]. Od około 1645 r. w miejsce drewnianej świątyni z inicjatywy plebana Andrzeja Gawłowskiego został wzniesiony nowy murowany budynek w kształcie podłużnego prostokąta bez szkarp i kaplicy, konsekrowany 1656 r. p.w. św. Floriana. Stan techniczny świątyni nie był jednak najlepszy, dlatego z inicjatywy miejscowego plebana Jan Szymona Dunicza dokonano gruntownych prac budowlanych polegających na podbiciu fundamentów i wzmocnieniu murów szkarpami oraz wymianie jej wyposażenia[14]. Służył temu również dodatkowy zapis dokonany przez córkę Wojciecha, Mariannę z Żukowa z mężem Krzysztofem Wilczewskim z Wilczewa, cześnikiem drohiczyńskim.

Przed 1662 r. jako dzierżawca Jawora i Korytnic pojawił się Krzysztof Wilczewski cześnik drohiczyński, żonaty z Marianną z Żukowa[15], którzy w 1672 r. byli już właścicielami i razem zapisali na miejscowy kościół 10 000 zł, opisanych na dobrach korytnickich. W 1672 r. potwierdził zapis Jana Wilczewskiego, kanonika krzelowskiego, plebana złotnickiego i moskorzewskiego jego zony. Pieniędzy tych użyto do ufundowania szpitala w Korytnicy i w 1675 r. prebendy Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny przy tutejszym kościele. Nie żył już w 1676 r. jako że występuje w dokumentach pozostała po nim wdowa, Marianna[16], portret jego trumienny widział w kaplicy z końcem XIX w. Michał Rawita-Witanowski. Marianna osiadła ona przy chęcińskim klasztorze klarysek, przyjmując imię Klara. Spieniężyła należne sobie części dóbr korytnickich, jednakże pozostawiając sobie jednakże część działu po mężu, resztę zaś dzierżawił brat zmarłego, Zygmunt Wilczewski[17]. Zapewne jego córka wyszła za Jana Kuropatnickiego, kasztelana bieckiego. Od Kuropatnickiego Korytnicę z przyległościami nabył biskup Felicjan Konstanty Szaniawski, a po którego śmierci (1732) dostała się jego bratankowi Stanisławowi Szaniawskiemu h. Junosza, podstolemu koronnemu i jego żonie Annie z Ossolińskich. Po jej śmierci dobra korytnickie otrzymał syn Konstanty z żoną Anną Scipio (zmarł w 1787), a następnie jej wnuk Stanisław, krajczy koronny, szambelan, i kawaler orderów Orła Białego i św. Stanisława, żonaty z Anną Kluszewską, z którą mieszkał na stałe w Krakowie. Przed swoją śmiercią (1822) sprzedał Korytnice Janowi Przyłęckiemu. Po jego śmierci pozostałe po nim dzieci – Teodor, Marian, Ludwik, Anastazy, Sabin i Franciszka, Nalbina, Kornelia odsprzedali je w 1857 r. Józefie z Szymońskich Wodzińkiej. W dwa lata później zadłużona Korytnica była w rękach Kamila Wydźgi, który wydzierżawił ją Ksaweremu Kułakowskiemu, a sam zamieszkał w oficynie dworskiej. Pan Ksawery okazał się dobrym gospodarzem, długi spłacił i stał się pełnoprawnym właścicielem Korytnicy w 1880. W roku 1901 zakupiona została przez spółkę: Kazimierz Majewski, Jan Rudnicki, Julian Tarnowski, Helena Wierzbicka. W 1911 r. nabył ją Jan Jeżewski i doskonałej kondycji gospodarzył w niej do drugiej wojny światowej[18].

Powstał wówczas pierwszy znany nam opis zespołu dworskiego w Korytnicy:

W folwarku korytnickim:

Dwór drewniany o parterze, wewnątrz i zewnątrz otynkowany, pod gontem, długości łokci 37, szerokości 16, wysokości 6, o dwóch kominach murowanych nad dach wyprowadzonych. Od frontu z zachodu słońca jest przybudowany ganek murowany pod gontem, mający pułap i podłogę z tarcic, dwa ona z oszkleniem i drzwi podwójne na zawiasach z antabą, również dwa półokna w części frontowej. We dworze jest pokoi sześć, okien z oszkleniem i okiennicami 12. i klamkami 10, pieców kaflowych 5 i ceglanych 2, drzwi podwójnych dwa, sufity i posadzki wszędzie znajdują się. Sieni dwie, jedna frontowa, do której z ganku, mające dwa półokna oszklone, powałę i podłogę z tarcic, a druga od szczytu z której wyjście do korytarza urządzonego dla połączenia dworu z kuchnia z pokoju frontowego od południa jest również wyjście do ogrodu warzywnego przez drzwi oszklone, i wewnątrz drzwi zwyczajne z sini frontowej wejście do gruby[19] urządzonej dla wycierania sadzy w kominach, skąd również po wschodach jest wejście na gorę i strych. Dwór jest na nowo wyrestaurowany, obecnie w stanie dobrym i dogodny do mieszkania; ze szczytu północnego od rogu ściany dworu jest urządzony korytarz murowany długości łokci 21, szerokości 8, wysokości 5 pod gontem, mający dwa okna dla widoku, prowadzący do kuchni dworskiej murowanej długości łokci 20, szerokości 8, wysokości 5 pod gontem, w której jest okien oszklonych dwa, drzwi pojedynczych 2, z powałą i podłogą i kominem nad dach wyprowadzony. Przy kuchni jest piwnica murowana, sklepiona, do której wejście (z) z zewnątrz przez drzwi podwójne, nad którą jest spiżarnia, do niej wejście z kuchni. W bliskości dworu jest kloaka z tarcic na słupkach pod gontem.

2. Dwór murowany z kamienia na wapno pod gontem długości łokci 48 ½, szerokości 16 ½, wysokości 5, o 2 ½ (?) kominach nad dach wyprowadzonych, w stanie dobry. – w budowli tej jest oranżeryjna kuchnia dla służących, spiżarnia, 3 stancje dla pomieszczenia służy dworskiej i komórka dla drobiu, sieni dwie, drzwi 11, okien 9, wejście na gorę i strych po wschodach, a w trzech stancjach mieszkalnych są dwa piece ceglane i jeden kaflowy kominek podłużny i komin kapiasty, pułapu i podłogi z tarcic.

3. Za dworem wyżej opisanym od północy jest okólnik ogrodzony płotem z chrustu, w którym kurniki drzewniane otynkowane o piętrze pod gontem, długości łokci 18, szerokości 4, wysokości 7, drzwi 8, stanu średniego.

4. Lodowania murowana z kamienia na wapno pod gontem, długości łokci 10, szerokości 8, wysokości 5, do której wejście przez drzwi na zawiasach, stanu dobrego.

Przy budowlach powyżej opisanych jest dziedziniec okolony parkanem murowanym z kamienia na wapna, w niektórych miejscach podniszczony, dotykający parkany również murowanego zamykającego ogród owocowy około morgów 11 objętości mający, drzew owocowych różnego gatunku sztuk około 300, prócz tego agrest, porzeczki, maliny, winogrono, itp.

5. Spichrz drewniany pod gontem stanu średniego długości łokci 28, szerokości 18, wysokości 6, o dwojgu drzwiach pojedynczych, dwóch oknach za kratą drewnianą – od szczytu wschody z zewnątrz do wejścia na górę i strych przez drzwi na zawiasach z zamkiem urządzone.

6. Poddasze, czyli budowla bez ścian na słupach przystawiona do parkanu bez rozmiaru pod dachem gontem krytym dla pomieszczenia wozów i sprzętów gospodarskich stanu średniego.

7. Stodoła drzewiana z bali tartych w słupy murowane z kamienia na wapno pod słoma  stanu średniego, długości łokci 80, szerokości 18., wysokości 4, o dwóch boiskach i czworgu wrotach podwójnych na przestrzał.

8. Szopa z wozownią drzewiana w słupy murowane z kamienia na wapno pod słoma, długości łokci 33, szerokości 16, wysokości 4, stanu średniego i dwojgu wrotach podwójnych, i komórka na skład o drzwiach pojedynczych.

9. Stodoła drzewiana w słupy murowane z kamienia na wapno, na podmurowaniu pod słoma, długości łokci 17, szerokości 16, wysokości 4 ½, stanu dobrego, o trojgu boiskach, sześciu wrotach podwójnych na przestrzał; przy tej budowli kierat pod gontem łączący się z maszynerią młocarni Fabryki Białogońskiej i sieczkarni urządzonych wewnątrz stodoły wyżej opisanej – nie mniej skład tamże na 100 korcy zboża o dwóch oknach z kratą żelazną.

10. Obory murowane długości łokci 30, szerokości 12, zniszczone i tylko zwaliska znajdują się jedynie.

11. Stodoła i spichrz pod jednym dachem gontowym krytym, to jest spichrz murowany z kamienia na wapno, a stodoła drzewiana w słupy murowana o dwóch zapolach, jednem boisku z wrotami na przestrzał. Do spichrza wejście ze szczytu budowli od frontu, z dziedzińca dworskiego przez drzwi pojedyncze o dwóch oknach za kratą oraz z tyłu jedno okno takież. Budowla powyższa ma długości łokci 40, szerokości 14 ½, wysokości 5, stanu dobrego.

12. Piwnica murowana z kamienia na wapno, długości łokci 12, szerokości 8, wysokości 8, pod gontem, zniszczona.

13. Stajnia i obora murowane z kamienia na wapno, stanu dobrego, długości łokci 81, szerokości 18, wysokości 4 ½, znajdują się żłoby i drabiny, jest drzwi 10.

14. Obora murowana na wapno z kamienia pod słomą, stanu dobrego, długości łokci 86, szerokości 16, wysokości 4 ½ o czworgu drzwiach podwójnych, okienek ma 9, znajdują się żłoby i drabiny, na poddaszu są dwa dymniki z drzwiczkami do wydawania karmy.

15. Officyna murowana z kamienia na wapno pod gontem, stanu dobrego; długości łokci 37, szerokości 18, wysokości 5, o dwóch kominach nad dach wyprowadzonych murowanych, pokoi jest 5, sieni dwie- jedna od frontu, druga do kuchni, i tylna sionka, przez która wejście przez drzwi do ogrodu, jest kuchnia i spiżarnia i na spodzie piwnica murowana sklepiona, znajduje się okien 8 oszklonych, również drzwi pojedynczych osim, piece ceglane trzy i kaflowy jeden, z sionki tylnej wejście do grubki, której wycierają się sadze w kominach, z sieni kuchennej wejście po wschodach na górę i strych, również do piwnicy oddzielnej wejście z zewnątrz. Od frontu jest ganek na słupkach bez ścian pod gontem, przy wejściu do piwnicy wystawiony ganek pod gontem.

16. Drwalnia  na słupkach pod gontem tarcicami ściany ze sztachetek zamykanie, długości łokci 18, szerokości 10, wysokości 8, stanu dobrego.

Powyższe budowle wystawione na jednym okolniku ogrodzonym w części parkanem murowanym z kamienia na glina, częścią sztachetkami w słupy, w części płotem żerdzianym, do którego okólnika wjazd przez dwie bramy j- jedna od zachodu Słońca, druga od południa.

17. Karczma murowana z kamienia na wapno pod gontem długości łokci 32, szerokości 16, wysokości 7, stanu średniego z zajazdem, lecz obecnie w miejsce takowego, który ma długości łokci 42, szerokości 19, wysokości 4 ½ urządzone są 4 komórki mające drzwi, po jednym oknie, piec dla pomieszczenia służby dworskiej.

Do karczmy należy izba oberżna na szynk urządzona, mająca piec ceglany, powała i podłoga. Zajmuje szynkarz Piotr Kajnal szykujący wódkę propinator za Jana Tanna trzymającego propinacyją w całych dobrach. Kominy dwa murowane nad dach wyprowadzone, budowli stan średni.

18. Chałupa drzewiana pod gontem długości łokci 18, szerokości 6, wysokości 3, z kominem murowanym nad dach wyprowadzonym, stanu dobrego o dwóch sieniach, dwóch izbach i komorze, okien 2, drzwi 5, W połowie tej budowli mieszkań piekarz Lejzor Choina, a w drugiej połowie Jana Tann, trzymający propinacje w dzierżawie, do której ma dodane dwie role do użytkowania po zniszczonych dwóch młynach wodnych, stanu dobrego z kominem murowanym nad dach wyprowadzonym, drzwi jedne i okienko, z boku kuźni poddasze przystawione.

20. Chałupa drzewiana pod gontem stanu średniego, długości łokci 18, szerokości 6, wysokości 3, z kominem murowanym nad dach wyprowadzonym, sień, izba i komora oraz chlew, drzwi 3, okien 2, zajmuje je kowal (…).

21. Chałupa drzewiana pod słoma z kominem murowanym nad dach wyprowadzonym, długości łokci 37, szerokości 11, wysokości 4, wraz z młynicą[20].

W miejscowej tradycji, zanotowanej przez księdza Skurzyńskiego, przekazywana była opowieść o „piwnicy sklepionej (ze) skarbami, grobie, gdzie piwnica lub piec chlebowy, w którym było kilkanaście garnków, a wreszcie o kurhanie, gdzie dobywa się grubą polepę jak cegła…”. Jak dalej pisze ksiądz Skurczyński, w miejscu, gdzie były zabudowania plebana, w sadzie była sadzawka, a w środku tej sadzawki wysepka. Na tej wysepce była podobno piwnica sklepiona ze skarbami…a na południowy wschód od dawnego zespołu dworskiego widnieje wciąż tajemnicza Góra Grodziskowa…[21]

Oznaczone: kościoły, rycerskie, zbory