D ariusz Kalina
Miasto Ćmielów, będące obecnie siedzibą gminy Ćmielów, położone jest na pograniczu Przedgórza Iłżeckiego i Wyżyny Sandomierskiej, w dolinie, nad rzeką Kamienną. Zamek położony jest około 300 m na NE od centrum miasta, w dolinie rzeki Kamiennej, wśród rozlewisk na jej prawym brzegu, na działce o numerze ewidencyjnym 1004/1. Do obiektu prowadzi droga gruntowa odchodząca od asfaltowej szosy Ćmielów – Ruda Kościelna. W 2007 r. ruiny zamku w Ćmielowie zakupił prywatny inwestor, narodził się projekt odbudowy budynku przedzamcza. Prace budowlane zostały poprzedzone badaniami archeologicznymi mającymi odpowiedzieć na zasadnicze pytania o datę, osobę fundatora, jak również fazy budowlane.
Stan wiedzy na temat przeszłości ćmielowskiego zamku został zaprezentowany przez Stanisława Kołodziejskiego w 2001 roku w następujący sposób:
Nikłe ruiny murowanego zamku leżą na północny wschód od miasta, na dnie doliny, wśród rozlewisk rzeki Kamiennej. Pozostałości budowli nie były badane metodami wykopaliskowymi. Wstępne rozpoznania architektoniczne prowadzili w latach 50. XX w. A. Miłobędzki i A. Gruszecki. W trakcie dotychczasowych badań nie wyjaśniono początków zamku. W dokumentach pisanych castrum Ćmielów pojawia się już w 1388 r. Można jednak przypuszczać, iż wzmianka ta dotyczy średniowiecznego zamku w pobliskim Podgrodziu. Z budowlą tu omawianą należy zapewne łączyć dokument z 1509 r., wspominającego burgrabiego, oraz zapis z następnego roku wymieniającego zamek Ćmielów. Większość badaczy sądzi, iż widoczne dzisiaj ruiny stanowią pozostałości zamku wzniesionego w latach 1519-1531 przez Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż, pełniącego m.in. godności kasztelana sandomierskiego (1509-1515), krakowskiego (1526-1532) i kanclerza koronnego (1515-1532). Później zamek był kolejno własnością Tarnowskich, Ostrogskich, Wiśniowieckich, Sanguszków i Małachowskich. W 1657 r. był oblegany przez Szwedów. W 1702 r. został częściowo rozebrany, około 1800 przedzamcze przerobiono na browar i w 1905 na łaźnię. Zamek, którego relikty dotrwały do naszych czasów, został być może wzniesiony na miejscu wcześniejszej warowni. Na początku XVI w. składał się z położonej na wyspie rezydencji i usytuowanego od południa przedzamcza. Z założenia pałacowego zachowały się relikty dwóch, niedużych prostokątnych budynków, ustawionych równolegle do siebie, ujmujących dziedzińczyk.
Oba skrzydła łączyła od północy kaplica zamkowe, składająca się z nawy i zamkniętego wielobocznie prezbiterium. Zespół rezydencjonalny otaczała nawodniona fosa o szerokości około 16 m oraz prawdopodobnie wał ziemny. Z zabudowań przedzamcza zachowały się pozostałości dolnej partii wydłużonego budynku z trzykondygnacyjną wieżą bramną, umieszczoną we wschodniej części. Do zachodniej części budynku przylegało pod katem prostym krótkie skrzydło. Wieżę wzniesiono na planie prostokąta, wysuwając ją znacznie na zewnątrz przed linię murów. W przyziemiu wieży znajduje się przelot bramny sklepiony kolebkowo, z ostrołukowymi wjazdami w kamiennych obramieniach. Po obu stronach bramy widoczne są strzelnice kluczowe. W ścianie ponad bramą wmurowano tablicę fundacyjną z datą 1531, w renesansowym obramieniu. Zapewne w XVII w. zamek został wzmocniony systemem fortyfikacji bastionowych o narysie prostokąta, z czterema bastionami ziemnymi w narożach.
W 2009 r. na terenie zamku odbyła się sesja naukowa poświęcona tak zamkowi ćmielowskiemu jak i innym fundacjom kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego. Wedle zgromadzonych materiałów, można określić zabudowę zamku w następujący sposób:
Założenie zamkowe obejmuje teren na zbliżony do prostokąta o wymiarach utworzonego przez wały ziemne. W jego narożnikach wzniesione zostały cztery czworoboczne bastiony, z których południowo-wschodni został prawie całkowicie zniwelowany. Od strony zachodniej, wschodniej i północnej widoczne są pozostałości zewnętrznej fosy, zasilane wodą z bezimiennego strumienia płynącego wzdłuż drogi (ulicy Zamkowej). Od strony południowej znajdują się zabudowania przedzamcza. Po pokonaniu bramy wjazdowej na wprost, od strony południowej widoczna jest wyspa otoczona stawem (dawna fosa o szerokości średnio około 10 metrów, w kierunku wałów ma ona głębokość 3 metrów). Poziom wody przewyższa poziom posadzki kaplicy o około 0.7 m., twarde dno stawu okrytego gruzem zalega około 1 metrowa warstwa mułu. Przestrzeń leżącą między zachodnim murem podzamcza a wałem zachodnim również wypełnia woda. Nie znany sposobu komunikacji wyspy z przedzamczem – zapewne była poprowadzona przez most.
Na wyspie znajdują się dwa, równoległe budynki mieszkalne, zachodni i wschodni (pałace I i II), połączone kaplicą i zapewne murem zamykającym wewnętrzny dziedziniec od południa, z otworem bramnym. Na murach zachowane są pozostałości tynków.
Pałac zachodni (I), pierwotnie zapewne piętrowy, zachowany najgorzej. widoczne są nikłe pozostałości murów – północnego i zachodniego, szkarpy narożnej oraz duży blok oderwanego muru.
Pałac wschodni (II), pierwotnie zapewne piętrowy, zachowane jest pomieszczenie parteru (piwnicy?), nakryte sklepieniem kolebkowym, tynkowanym z otworem wejściowym umieszczonym od strony południowej – do wnętrza prowadzi szyja piwniczna nakryta łukiem odcinkowym wejście jest obłoczne kamiennymi ciosami, oraz dwa oknami od strony zachodniej, tj. dziedzińca. Światło pierwszego (od strony południowej) jest wtórnie zmniejszone, i zaopatrzone w kratę żelazną. Drugie okno jest zaopatrzone w trzy kamienne profilowane ciosy, którymi ujęty został otwór okienny. Wewnątrz wtórnie powiększono jego światło, tworząc wnękę analogiczna jak poprzednim przypadku.
Kaplica zamkowa p.w. Św. Trójcy, Wniebowzięcia Matki Boskiej, św. Anny i Krzysztofa.
Przyjmuje się, że została ukończona w 1528 r., konsekrowana w 1535 r., odnawiana w 1773 r. Najbardziej eksponowaną częścią zabudowy na wyspie jest obecnie północna ściana budynku, który w przyziemiu mieścił prezbiterium kaplicy zamkowej, zaś na piętrze pomieszczenie mieszkalne. Mury wykonane zostały z kamienia łamanego, odcinkowe łuki nadprożowe okien wykonane zostały z cegły. Na narożach zachowało się boniowanie.
Na zewnątrz murów widoczne są kamienne profilowane konsolki połączone płaskimi arkadami, na których zawieszony był mur nieistniejącego dziś piętro, oświetlone oknami, z których jedno, o prostokątnym wykroju jest częściowo zachowane.
Prezbiterium jest zamknięte wielobocznie, skierowane na północ wspierane przez narożne przypory. Oświetlały go trzy okna (pozostałości dwóch zachowane) o zaostrzonych łukach. Jego wnętrze zostało nakryte ostrołukowego sklepienia wykonanego z cegły, którego opory na ścianach bocznych są dobrze widoczne. W murze wschodnim prezbiterium jest kwadratowa wnęka, zapewne dawne sakramentarium.
Nawa wzniesiona została na planie zbliżonym do kwadratu, od prezbiterium oddzielona została ścianą z łukiem tęczowym. W jej ścianie wschodniej umieszczone były drzwi do zakrystii dostawionej do prezbiterium i muru północnego pałacu (II) wschodniego. Odnotowano istniejące na murach kaplicy pozostałości polichromii.
Podzamcze
Przedzamczem nazywane jest prostokątne, wydłużony budynek, czy raczej zespól połączonych budynków w kształcie litery L. W części wschodniej południowego (frontowego) skrzydła znajduje się wieża bramna z niewielką przybudówka od strony wschodniej, z przejazdem umieszczonym w przyziemiu. Od strony zachodniej do wieży tej przylegają mury parterowego, jednotraktowego budynku. Od strony północnej na jego zachodnim krańcu dostawione zostało skrzydło zachodnie.
Mur południowy, zewnętrzny, skrzydła południowego to pierwotny mur obronny, z drogą straży i przedpiersiem (czytelne ślady na przybudówce wieży bramnej (foto), oraz zachowanym wąskim wyjściem w ścianie zachodniej wieży bramnej. Mógł mieć około 6.5 metra wysokości (obecnie około 3.8 m) w przedpiersiem.
Wieża bramna
Wieża ta jest trzykondygnacyjna , wysunięta przed lico murów przedzamcza. W przyziemiu budynku bramnego umieszczony został przejazd nakryty sklepieniem kolebkowym, z trzema arkadami w cisowych obramieniach – dwoma zewnętrznymi od strony frontowej, od północnej i wewnątrz budynku o łuku zaostrzonym. W przyziemiu, w ścianach w bocznych wysuniętych przed lico muru obronnego, umieszczone dwie strzelnice, od strony wschodniej zachowana kamieniarka kluczowego otworu strzelniczego. Nad przejazdem umieszczona była kamienna tablica fundacyjna w renesansowym obramieniu; w górnych kondygnacjach otwory okienne zamknięte odcinkowymi nadprożami oraz prostokątne z pozostałościami gotycko-renesansowej kamieniarki okiennej (profilowane i ozdobionej ornamentem). Wewnątrz budynku współczesne schody i poziomu użytkowe, nowe zadaszenie. w części budynku przylegającego do wieży od wschodu późnogotycki portal o krzyżujących się laskowaniach. Od strony wschodniej dostawiony został jednotraktowy, jednoprzestrzenny budynek, zapewne parterowy, zaopatrzony w dwie strzelnice, jedna ocalała. Do muru obronnego od strony zachodniej dostawiony został jednotraktowy budynek. Wymiary. Na ścianie zachodniej od wewnątrz widoczne ślady po dwóch sklepieniach kolebkowych. W tak powstałym wnętrzu nisko umieszczone strzelnice kluczowe, w ścianie południowej i jeden w ścianie zachodniej, wykutych w ciosach kamiennych. Do jego ściany północnej dostawiony został jednotraktowy budynek, którego rogi również zostały wzmocnione kamiennymi ciosami. Budynek ten niegdyś miał jeszcze przynajmniej jedna kondygnację użytkową – na ścianie zachodniej widoczne są węgary dźwigające niegdyś wykusz (locus secreti). Fortyfikacje ziemne – południowo-zachodnim bastionie resztki murów. ściany budynków zamkowych murowane z kamienia na zaprawie wapiennej, z ciosowymi narożnikami i elementami dekoracji kamiennej (tablica erekcyjna, obramienia okienne, strzelnice kluczowe, konsole dawnej kaplicy zamkowej).
Zamek w Ćmielowie, mało dotąd eksponowany w literaturze naukowej oraz w powszechnym odbiorze nieco zapomniany, zasługuje na baczniejszą uwagę ze strony tak naukowców jak i władz lokalnych. Może stanowić niezwykle cenny element polskiego Dziedzictwa Narodowego – tak poprzez osobę (osoby) z nim związane, jak i formę zabytku (zabytków) w Ćmielowie – eksponowany na terenie województwa świętokrzyskiego (funkcjonują w najbliższym terenie szlaki turystyczne tematyczne).
Dlatego też, uznając niezwykłe wartości kulturowe zamku w Ćmielowie (jak i z nim związanych – miasta z kościołem parafialnym oraz zamkiem w Podgrodziu), popieram wniosek Stowarzyszenia Centrum Edukacji Historycznej „Zamek Ćmielów” o przyznanie dotacji na zabezpieczenie i konserwację substancji zabytkowej obiektu. Na uwagę zasługuje dotychczasowa działalność Stowarzyszenia – miedzy innymi współorganizowanie sesji naukowej z udziałem świetnych znawców tematyki kastellologicznej, której efekty poznamy w formie książkowej w najbliższej przyszłości, a przede wszystkim plany częściowej odbudowy i zagospodarowania otoczenia zamku.
