Kasztelański gród łagowski w Nowym Stawie. Szkic na podstawie planów opublikowanych przez Czesława Hadamika
Najstarszym zabytkiem (choć wciąż jeszcze do Rejestru Zabytków nie wpisanym) jest grodzisko – a ściślej: jego relikty – w Nowym Stawie. Szczegółowo (jednak tylko na tyle, na ile pozwala aktualny i mało zaawansowany stan badań) opisuje ten obiekt Czesław Hadamik w wydanej parę lat temu książce „Zarys dziejów Łagowa”. Publikacja ta jest obecnie najnowszą i najpełniejszą, na niej więc będę się opierał omawiając ten obiekt. Książka ma charakter naukowy, toteż – z uwagi na brak pełnych badań – często używany jest w niej tryb warunkowy, zaś łagowski gród określany jest jako „domniemany ośrodek książęcego okręgu grodowego”. Zapewne był on jednym z trzech grodów powstałych w tamtych czasach; pozostałe dwa to gród w Tarczku oraz gród kielecki który według hipotezy Czesława Hadamika (zawartej w książce „Pierwsze wieki Kielc”) znajdował się nie w Kielcach, lecz w Tumlinie.
Łagowski gród powstał w okresie – jak określają naukowcy – „horyzontu 1100”, czyli około roku 1100, a więc w czasach Bolesława Śmiałego, Władysława Hermana lub Bolesława Krzywoustego. Późniejsze związki Łagowa z Włocławkiem mogą – być może – doprecyzowywać dato-wanie powstania grodu do czasów Władysława Hermana, który wraz z małżonką, Judytą Salicką, często podróżował ze swej wcześniejszej, mazowieckiej stolicy w Płocku – do Krakowa. Łagów znajdował się na trasie tych podróży, co dla Hermana było rzeczą istotną. Początkowo gród stanowił własność książęcą. W latach 1123-1125 Bolesław Krzywousty, działając w ramach znacznie szerszej reformy polskiego Kościoła, doprowadził do powstania nowych diecezji: w Lubuszu, dla Ziemi Lubuskiej, oraz na Kujawach – we Włocławku. Reforma która miała wzmocnić Kościół, łączyła się (prawdopodobnie) z faktami nadania kasztelani tarskiej i kieleckiej biskupowi krakowskiemu, zaś łagowskiej – biskupowi włocławskiemu. Nastąpiło to – i tu znowu: „być może” – pomiędzy rokiem 1125 a 1145.
Gdy gród przestał stanowić własność książęcą, stał się siedzibą zarządcy łagowskiego klucza dóbr biskupich. Rolę tę pełnił zapewne do czasów biskupa Zbyluta z Gołańczy, pełniącego biskupią posługę w latach 1364-83. Najprawdopodobniej to właśnie Zbylut był inicjatorem przeniesienia stolicy klucza do Piórkowa, budowy tam dworu „na kopcu”, a także lokacji Nowego Łagowa – w obecnym miejscu. Przyczyna przeniesienia siedziby była zapewne prozaiczna: kiepski stan techniczny grodziska i wypływające z tego niedogodności dla użytkowników. Zamiast remontować i przebudowywać, zdecydowano się starą siedzibę opuścić, a zbudować w nowym miejscu nową, można rzec: nowoczesną – odpowiadającą zmieniającym się z upływem czasu potrzebom i wymaganiom.
Relikty grodu (a cytując precyzyjnie terminologię Czesława Hadamika: „forma terenowa interpretowana jako grodzisko”) leżą na cyplu wysuniętym znacząco w dolinę Wszachówki, na terenie wsi Nowy Staw w miejscu, które okoliczna ludność nazywa „Zamczyskiem”. Cypel ma wysokość od 8 do 25 metrów nad doliną Wszachówki wpływającej tutaj w szeroką dolinę rzeki Łagowicy. Naturalne walory obronne cypla powiększono poprzez przekopy (od wschodu i południa, odcinające go od reszty wzgórza. Oddzielony został teren o planie zbliżonym do pięcioboku o zaokrąglonych wierzchołkach, o wymiarach około 50 na 60 m. Obiekt nie jest użytkowany przez ponad 6 stuleci, toteż wszelkie formy terenowe, a szczególnie przekopy są mocno zatarte, skutkiem erozji. Nieco lepiej, co nie znaczy, że dobrze, zniosły upływ czasu wały obronne. Zawdzięczają to konstrukcjom wzmacniającym, które stosowano przy ich wznoszeniu. Więcej będzie na ten temat wiadomo, gdy przeprowadzi się prace badawcze.
Zanim to nastąpi, a obawiam się że może to trwać parę lat, zaprezentować kilka informacji o budowanych w czasach Piastów grodach, zaczerpniętych z dzieła profesora Janusza Bogdanowskiego zatytułowanej: „Architektura obronna w krajobrazie Polski”. Architektura obronna na terenach Polski we wczesnym średniowieczu i w czasach go poprzedzających opierała się o budowle zwane grodami, stąd okres ten zwany jest grodowym. Można w nim wyodrębnić sześć podokresów: pierwszy to czasy umocnień pierwotnych, kolejny – grodów kultury łużyckiej (przykładem był m.in. Biskupin) a po nim ponowny (późniejszy) okres umocnień pierwotnych. Następny (już we wczesnym średniowieczu) to podokres prostych grodów (wiek VI-VIII). Po nim miał miejsce podokres wielkich grodów (VII-X wiek) i ostatni, podokres piastowski (X-XIII w.). Poza pierwszym podokresem umocnień pierwotnych, gdzie wykorzystywano do obrony formy głównie wytworzone przez naturę (np.jaskinie, ostrowy, nawet wielkie drzewa, odpowiednio przystosowywane), w pozostałych podokresach mamy do czynienia z przechodzącym ewolucję systemem nazywanym przez naukowców „ścianowym”.
System ten, tłumacząc jak najprościej, polegał na „chowaniu się za ścianą”, czyli sztucznie wykonaną osłoną, wykonywaną jednakże niemal zawsze w miejscach mających także naturalne walory obronne. „Ściany” wykonywane były różnymi technologiami – jak pisze Profesor Bogdanowski: „od wałów koszowych i częstokołowych po wały przekładkowo-skrzyniowe. Co więcej, z widocznymi regionalnymi odmianami…”. Łagowski gród powstał w podokresie piastowskim – który co ciekawe, mimo że najmniej czasowo odległy, jest stosunkowo słabo rozpoznany. Był to także czas, kiedy równolegle do tradycyjnych grodów, powstawać zaczęły – jako niezależny i osobny nurt – wywodzące się z systemu wieżowego pierwsze obiekty, które można nazwać zam-kami.
„Miała więc – pisze Janusz Bogdanowski – nasza sztuka obronna tych wczesnych czasów i własny kierunek i własne tradycje. Skuteczność w obronie ziemno-drewnianych wałów grodowych, trudniejszych często do zniszczenia niż mury, nawet przy użyciu machin oblężniczych, sprzyjała utrzymywaniu się systemu tradycyjnego”. Na koniec – słów kilka objaśniających użyte powyżej specjalistyczne terminy. „Wały koszowe” – to wały ziemne, a więc usypane z ziemi, umocnionej obustronnie „płotem” z wbitych w ziemię palików, przeplatanych poziomo gałęziami. Podobnie skonstruowane były wały w systemie „częstokołowym”. Również wypełniała je ziemia jednakże wbijane jeden obok drugiego pale, stykały się z sobą. System „przekładkowy” to wał wykonany z drewnianych kłód – układanych na przemian równolegle i prostopadle do lica ściany, przytrzymywanych „hakami” z nie obciętych, pozostawionych na kłodach, krótkich odcinków gałęzi. System „skrzyniowy” polegał na wykonaniu (w konstrukcji węgłowej) prostopadłościennych skrzyń, wypełnianych potem ziemią, a stanowiących poszczególne odcinki wału. Stosowano też rozwiązania stanowiące połączenie kamienia i drewna we wspólną, mieszaną konstrukcję. Przed wałem wykonywane były „przekopy”, które później nazywane były fosami, których zadaniem było pozyskanie ziemi do usypywania wału, ale przede wszystkim obniżenie przed wałem poziomu terenu – a przez to podnoszenie jego wysokości.
Wały łagowskiego grodu, do dziś wypiętrzone są o 9 m ponad poziom południowego przekopu, zaś 7-8 m ponad poziom majdanu, stanowiącego wnętrze grodziska, a mającego wymiary ok. 30 na 40 metrów. Osada wczesnośredniowieczna (czyli Stary Łagów) zlokalizowana była obok grodu, na północnym stoku wzgórza.
