D ariusz Kalina
Nazwa osady zapisywana była jako: Czermino (1412), Czernin (połowa XV w.), Czermno (1511-1523).
Osada
Pierwsza znana nam wzmianka źródłowa pochodzi z początków XV w.(?), lecz początki tej wsi odnieść należałoby do początków poprzedniego, XIV wieku. Stanisław Szyrzyk przed swoją śmiercią zaszłą niedługo przed 1313 rokiem, dał ją w posagu swoje córce Elżbiecie, żonie Tomisława z Mokrska (Dolnego, nad Nidą) . – W ten sposób wyjaśnić można obecność przedstawicieli rodu Koźlarogów-Jelitczyków w parafii fałkowskiej do XVI wieku. – Choć Rubrycela sandomierska z 1877 r. podaje, że kościół wzniesiony został dopiero w 1521 roku , we wsi funkcjonowała kaplica, zapewne dworska, wzmiankowana po raz pierwszy w Księdze Uposażeń biskupstwa krakowskiego Jana Długosza (1470-1480), dwór zaś odnotowany został we wsi parafialnej Olszamowice .
Tomisław z Mokrska (Dolnego), podczaszy krakowski (1307), łowczy krakowski (1310-1312), kasztelan sądecki (1313-1316), wojewoda krakowski (1317-1320), wojewoda sandomierski (1320-1330). F. Piekosiński jako protoplastę rodu Jelitczyków wymienia żyjącego około 1119 r. Dziwisza (Dziwigóra), dziedzica Dziewirzewa (Dziewierzyc), wzmiankowanego w latach 1124, 1149, a zmarłego około 1170 r. . Za najstarsze gniazdo rodowe tego rodu uznać możemy Czeszewo koło Kcynii (powiat wągrowiecki), kolejne wzmianki źródłowe dotyczące przedstawicieli tegoż rodu dotyczą: Zdzisława, kanonika a potem arcybiskupa gnieźnieńskiego (zmarł w 1199 r.), czy (co nas szczególnie powinno zainteresować, zważywszy na istnienie prebendy św. Tomasza przy kościele w Mokrsku), Tomisława, biskupa wrocławskiego (1232), zmarłego w 1267 roku. Przedstawiciele tego rodu pojawili się na terenie położonym na pograniczu księstw krakowskiego i sandomierskiego, u zbiegu rzek Białej Nidy i Czarnej gdzieś przed połową XIII stulecia. Tomisław był bratem Piotra Jelito, wzmiankowanego w 1306 roku, kasztelana małogoskiego (1306-1310), późniejszego kasztelana wiślickiego (1315-1316), kasztelana sandomierskiego (1317-1330). Ich ojcu, albo nawet dziadowi należy przypisać wniesienie romańskiego kościoła w Mokrsku (Dolnym) . Kariera Tomisława wydaje się wskazywać, że to właśnie on był głową rodziny Mokrskich w tym czasie. Niezwykle ciekawie przedstawia się jego postawa względem duszpasterstwa na podległym sobie terenie – w 1330 r. na dokumencie biskup krakowski Jana Grota występuje Mikołaj, kapelan (a nie pleban) wojewody sandomierskiego Tomisława z Mokrska (sprawa dotyczy dziesięciny ze wsi Mikołajów, Stopieszyn i Zagajów) , a w tym samym roku Tomisław występuje jako świadek przy akcie fundacyjnym kościoła w Chomentowie (w Chęcińskiem) .
Możliwe, że wzmiankowany w 1412 roku Tomko de Czermino , jest tożsamy z Tomkiem, synem Klemensa z Mokrska, syna również Klemensa z Mokrska, piastującego urząd kasztelana radomskiego (1388-1419), który w 1387 r. otrzymał od brata Dziwisza, prepozyta skalbmierskiego i kanonika krakowskiego, część otrzymaną po stryju biskupie krakowskim Florianie . Gdy zmarł Klemens na przełomie 1419/1420, zgromadzeni synowie dokonali podziału pozostałej po nim schedy: Piotr otrzymał Dziemierzyce, Dziewięcioły, Komorniki, Obrazejowice; Florian: Niegosławice, Pacanów, Rataje, Suchczyn; Jan: Brudzów, Podborowice, Widuchową. Dobra zgromadzone wokół zamku w Mokrsku – Bizorendki, Mnichów, Mzurowa, Wola Ossowska (Ossowa) – stały się własnością Mikołaja. Cytujący ten dokument Bartosz Paprocki pominął Tomka, syna Klemensa .
W 1508 r. Czermno w 1508 r. posiadała Helena Czermińska, zapewne wdowa . Może synem jej był Andrzej Czermiński (Czermieński), burgrabia zamku krakowskiego, który przekazał dokumentem wydanym 1574 r. swoje części dziedziczne w Czermnie (Czerminie) swoim braciom stryjecznym: Mikołajowi, Piotrowi i Leonardowi, za zgodą jego żony Doroty . Rejestr poborowy z 1577 roku odnotowuje w parafii tylko jedną wieś, Czermno, której dziedzicami byli Mikołaj, Piotr i Józef (a nie Leonard, czy wzmiankowany również Job) Czermińscy (Czermieńscy). We wsi było wówczas sześć łanów kmiecych, czterech zagrodników bez bydła, role plebana (który miał również trzech kmieci) – tym dziedzictwem podzielili się bracia po śmierci rodziców około 1580 roku. Znamy dzieci Mikołaja – Jana, Mikołaja i Sebastiana. Za fundatora kościoła uznawany jest Leonard Czermiński, na uwagę jednak zasługuje kult św. Mikołaja w tutejszej parafii. Z wymienionych braci Mikołaj Czermiński wraz z bratem Sebastianem, w imieniu nieobecnych swoich braci rodzonych Jana i Stanisława, oraz barci stryjecznych – Abrahama, Aleksandra i Zygmunta w 1620 roku potwierdzili miejscowemu plebanowi Pawłowi Zarzyckiemu (Zarecius) dokument z 1618 r. Był to zapis Katarzyny Czermińskiej, kolatorki miejscowego kościoła, którym zapisała na kościół 400 florenów. Jej siostra Urszula Lakińska przeakzala w testamencie w 1618 r. (…) 50 fl(orenów) na altaryi Fałkowskiej św. Anny 5 fl(orenów). Działo się to w Skórnicach w domu p. Rogalińskiej Katarzyny, w obecności ks. Stanisława wikarego z Fałkowa, Baltazara Karśnickiego i Cyrjaka Czyża (…). Wspomniany wyżej Mikołaj Czermiński, w 1625 r. zapisał 100 florenów na kościół opisanych na części Czermna zwanej Kopiec. Nie wykluczone, że w rodzinie byli z końcem XVI wieku przedstawiciele protestanckiego wyznania. Ksiądz Jan Wiśniewski wspomina w swojej opowieści o kościele w Czermnie o wsi parafialnej zwanej Korab, w której znajdować się miał zbór protestancki, zaś Walerian Nekanda Trepka wspomina o Czermieńskim, w stosunku do którego użył określenia chłopski syn. Nie znają się do niego Czermieńscy z Czermna . Nie wymieniają jednak takiego zboru Akta synodów różnowierczych, ani inne opracowania .
Czermińscy utrzymali się przy Czermnie , lub jego części do końca XVII w., a 1710 r. występują Stefan Czermiński i brat Stanisław, którzy dokonują zapisu na miejscowy kościół .
W 1827 r. we wsi było 38 domów i 322 mieszkańców, w 1880 r. 98 domów i 514 mieszkańców. w 1878 r. dziedzicem dóbr Czermno był Stanisław Jakubowski. W 1880 r. Czermno było (do 1954 r.), siedziba gminy o rozległości 11147 wiorst, w tym ziemi dworskiej 7453, domów 33. W skład gminy wchodziły – Bulba, Czermno, Olszamowice, Pikule, Laskowice, Rydka, Skornice, Sułków, Szpinek, Szreniawa, Turowice, Wąsosz. W gminie było wówczas 5 młynów i 1 tartak, oraz wielki piec w Skornicach. Dobra Czermno w 1880 r. składały się: z folwarku Skórnice z przysiółkiem zwanym Pikule, osad młynarskich Pikule Borowickie, Stachowskie, oraz wsi: Budy, Czermno, Olszamowice, Rudka, Skórnice, Sułków, Szpinek, Szreniawa, Wąsosz.
Folwark Skórnice obejmował: grunty orne 588 morgi, łąki 317, pastwiska 41, wody 9, las 3280, zorośla 5, nieużytki i place i bagna 221. Budowli murowanych było 9, drewnianych 16.
Wieś Czermno osadników 89, gruntu 955 mórg, wieś Olszamowice osadników 18, gruntu 110 mórg, Skórnice osadników 48, gruntu 307 mórg, Wąsosz osadników 19, gruntu 149 mórg, wieś Szpinek osadnik 1, gruntu 8 mórg, Budy osadników 9, gruntu 95 mórg, wieś Rudka osadników 11, gruntu 44 morgi, wieś Sułków osadników 9, gruntu 41 morgi, wieś Szreniawa osadników 6, gruntu 53 morgi.
Folwark Czermno z osadą młynarską Szpinek miał rozległości 2299 morgi, z czego grunta orne zajmowały 600 mórg, łąki 230, pastwiska 5, las 1407, nieużytki i place 58, budowli murowanych było 6, drewnianych 13, był młyn wodny, stawy, gorzelnia, pokłady kamienia murowego. Folwark ten oddzielony w 1876 od dóbr Czermno .
Właściciele – ostatnimi czasy Czermno należało do Jakubowskich, od 1880 do Chodeckiego, Rajchmana, inż. Cichockiego, dyrektora fabryk Starachowickich, rwscie do braci Marcina i Michała Robakiewiczów, którzy rozpoczętą przez Chodeckiego parcelacje dóbr tych doprowadzili do skutku. Starożytny modrzewiowy dwór został rozebrany. Wystawione z nie go dwie chaty w Fałkowie i jedna w Czermnie .
Kościół parafialny
p.w. Nawiedzenia NMP i św. Mikołaja
Jak czytaliśmy wyżej, kościół czermiński ma starszą niż XVI wieczna metrykę. Wzmiankowany jest około połowy XV w. przez Jana Długosza. Z wsi parafialnej Olszownica z kmiecych dziesięcina snopowa i cztery wiązki konopi oddawane były prebendzie Jaszkowskiej lub Radoszyckiej przy kolegiacie sandomierskiej, która chłopi maja zwozić własnym sprzężajem, zaś z ról dworskich do kościoła w Fałkowie .
Pierwszy pełniejszy opis parafii mamy w opisie Księdze Uposażeń Arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego Jana Łaskiego pochodzącej z lat 1511-1523. We wsi wzmiankowany jest kościół parafialny p.w. Nawiedzenia Matki Boskiej i św. Mikołaja, kapłanem był Mikołaj z Rączna, który nie utrzymywał wikarego, tylko ministra. Parafia i jej uposażenie wydzielone zostało z funduszów Fałkowa, co podkreślone jest tym, że pleban fałkowski otrzymuje kolendę i dziesięcinę z Czermna. Do parafii należy tylko Czermno, funkcjonuje przy kościele była szkoła. Pleban był uposażony w pola, ogrody i bór .
Około 1620 r. na miejscu pierwotnego, drewnianego kościoła wzniesiony został nowy, również drewniany, podczas wizytacji stwierdzono, że nie pokonsekrowany, dlatego konsystorz kurzelowski upomina księdza, aby dłużej bez pozwolenia nie celebrował, dla Bractwa Bożego Ciała aby się wystarał o odpusty, niech stare obrazy odnowi.
W 1757 r. nowy drewniany kościół z fundacji Antoniego kraszkowskiego. Na jego miejscu rozpoczęto w 1878 r. wznoszenie nowej murowanej świątyni kosztem aktualnego dziedzica Stanisława Jakubowskiego. Jest to budynek orientowany, murowany na planie prostokąta, z nawą również prostokątną, nakrytą stropem drewnianym. Od strony wschodniej oraz południowej i północnej dostawione są półkoliste w rzucie przybudówki, oświetlone własnymi oknami – w absydzie dwa niewielkie, umieszczone po bokach, w kaplicy Różańcowej jedno okrągłe, w zakrystii jedno niewielkie i drzwi wejściowe. Do ściany zachodniej dostawiona wieża, w przyziemiu mieszcząca sień z wejściem głównym. W sieni nakrytej sklepieniem krzyżowym umieszczony drewniany krucyfiks, zapewne z tęczy poprzedniego kościoła.
Nawa oświetlona jest sześcioma dużymi oknami, przyozdobiona sztukateriami i półkolumnami o korynckich głowicach. Zakrystia dostawiona jest od południa, zaś od północnej strony kaplica św. Stanisława lub Różańcowa. Posadzka z marmuru belgijskiego i chęcińskiego w tafle czarne i białe. W kaplicy św. Stanisława czyli Różańcowej na przeciw siebie obsadzone pomniki z białego marmuru
Po lewej z poświęcony jest hrabinie z Mossyńskich Adeli Jakubowskiej zmarłej 4 września 1894 r. żyła lat 73. Nad pomnikiem umieszczony zostało popiersie zmarłej. Obok pomnik z portretem Jana Bieleckiego ur. 3 maja 1833 r. zm. 16 gr. 1900 r., u spodu herb Pobóg. Po stronie przeciwległej pomnik dużych rozmiarów z napisem:
Stanisław Jakubowski fundator tej świątyni, dziedzic dób Czermno–Skórnic, żył lat 66 zmarł dn. 3 kw. 1881 r.
Na podstawie wspiera się tył marmurowej trumny, a nad nią obelisk z popiersiem zmarłego. Przed ołtarzem w nawie wejście do grobów poprzedzone żeliwnymi kutymi drzwiami.
