DZIERZGÓW – kościół parafialny

Dariusz Kalina

Kościół PARAFIALNY

W

DZIERZGOWIE

Wieś jest położona na prawym brzegu Białej Nidy, a więc w województwie krakowskim, powiecie lelowskim, w zasięgu biskupstwa krakowskiego.

Foto. Adam Malicki

Nazwa wsi zapisywana była jako: Dirzcow, Dyrzec, Dyrzcow, Dirschow, Dirscow, Dirkov. Derscow, Dzerscow, Dzerzscov, Dzerrzkow, Dzierzkow, Dzyerzskow, Dzyerschkow, Dzierzkowicze, Dzierskow[1]. Osobiście nazwę osady wywodziłbym od imienia Dzierżykraja, prepozyta krakowskiego, występującego w materiale źródłowym z rokiem 1262[2]. Jemu też, jako troszczącemu się o kościoły związane z katedrą wawelską, hipotetycznie należałoby przypisać wzniesienie dzierzgowskiej świątyni, choć pierwsza wzmianka o godności prepozyta przy kapitule krakowskiej przekazał nam już pod rokiem 1179 r. Rocznik Kapituły Krakowskiej[3].

O postępie osadniczym wokół wsi Dzierzgów dowiadujemy się po raz pierwszy ze spisów świętopietrza, tzn. z roku 1325. We wsi istniała już świątynia mająca uprawnienia parafialne, pleban Jan opłacał świętopietrze, a parafię oceniono na 4 grzywny[4]. W dwa lata później musiało mieć miejsce w Dzierzgowie jakieś tragiczne wydarzenie, jako że w 1327 r. miejscowy pleban Świętosław, nie płacił bo nic nie ma[5]. Z XIV stulecia znamy z imienia kilku plebanów – w 1365 r. był nim Florian[6], l. 1376-1385 Jakusz, kapelan z Dzierzgowa, brat Żyry z Mękarzowa i brat stryjeczny Wyszka z Woli Sasinowej[7], w 1376 r. Mikołaj, kapelan z Dzierzgowa[8], w 1374 r. Klemens[9], w 1385 r. Boksa, kapelan z Dzierzgowa[10]. W 1397 r. występuje Jakub, wikary z Dzierzgowa[11].

Foto. Adam Malicki

Jedynym kolatorem i patronem kościoła był prepozyt krakowski. W czasach Jana Długosza jego uposażenie obejmowało dwie wsie: Dzierzgów i Drohlin, oraz z dziesięciny snopowe i konopne pobierane z 33 wsi, położonych w północnej części województwa krakowskiego, w tym m. in. z terenu obecnej Gminy Radków[12]. Miał on dwór (curia) z pięknymi zabudowaniami położony nad rzeką Nidą. We wsi był duży folwark należący do prepozyta oraz 11 łanów należących do kmieci, którzy opłacali z łanu pół grzywny czynszu, odrabiali jeden dzień pańszczyzny w tygodniu własnym bydłem, odbywali podróże do 4 mil bez dnia, dawali po ćwiertni owsa miary lelowskiej, po 2 kapłony, jednym serze i 20 jaj, a ci co nie mieli sera po 20 jaj; ponadto koszą Wielką Łąkę należącą do prepozyta. Były dwie karczmy z rolami płacące po 1 grzywnie czynszu; dwóch zagrodników, którzy nie płacili czynszu, ale odrabiali jeden dzień pieszo w tygodniu. Był młyn na Nidzie z rolami i łąkami, płacący dwie grzywny czynszu. Kmiecie, karczmarze, zagrodnicy i komornicy odrabiali powaby – wiosenną i zimową dwoma sierpami o własnym chlebie[13]. Interesy prepozyta reprezentował miejscowy włodarz, w l. 1413 -1432 był nim niejaki Kusz. W pierwszej połowie XV w. prepozyt krakowski Mikołaj Pieniążek z Węchadłowa i Witowic zaczął się pisać z Dzierzgowa[14].

W niejasny sposób prepozyt dysponował jeszcze innymi dziesięcinami – we wsi Lubachowy – w 1424 r. kmieć Jan z Lubachowy miał zapłacić 3 grzywny Mikołajowi Pieniążkowi pod groźbą zapłaty kary zwanej XV, zaś Mikołaj Jankowic, Mikołaj Paskowic oraz Piotr i Jakub Maćkowice, dziedzice ze wsi Lubachowy zobowiązali się zapłacić 6 grzywien prepozytowi za dziesięcinę kupioną w Kwilinie. W 1427 r. Jakusz z Lubachowy ręcząc za żonę i dzieci został zobowiązany zapłacić 2 grzywny, a w 1429 r. już 18 grzywien[15].

Kościół w czasach Jana Długosza był drewniany, p.w. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii i św. Klemensa. Pleban jako swoje uposażenie miał własny folwark w Dzierzgowie założony na jednym łanie wraz z trzema ogrodami (koło plebanii, koło łąki folwarcznej i za ogrodem karczmarza Zynka) i trzema łąkami (za Nidą, za młynem dzierzgowskim w kierunku Młyna Bąkowskiego oraz za rolami własnego folwarku). Poza tym obierał dziesięciny snopowe i konopne: z wszystkich ról w Dzierzgowie o wartości do 12 grzywien, snopowe z ról folwarcznych w Bieganowie (praedium est ibi unum militarne), o wartości 4 grzywien, z dwóch folwarków w Kluczycach, z ról dworskich w Krzepicach (praedium unicum militarne), z folwarku w Dąbrówce, karczmy z łanem wyłączonym z ról folwarcznych w Drużykowej, z czterech folwarków Mękarzowie, z ról dworskich (praedium unicum militarne) w Psarach, z ról praedium unicum militarne w Sasinowej Woli oraz z trzech folwarków w Wojsławicach[16].

Z treści dokumentów sądowych dowiadujemy się o innych jeszcze dochodach plebana. W 1421 r. pleban dzierzgowski Piotr[17], pozwał Stanisława z wsi Lubachowy o 10 grzywien za bezprawne wymłócenie dziesięciny i tyleż szkody[18], w 1423 r. tenże Piotr pozywa Mikołaja, syna Miroszka z Lubachów o 44 grosze[19]. Z kolei w 1440 r. sąd oficjała krakowskiego przysadza Piotrowi plebanowi dziesięcinę snopową z ról folwarcznych sz. Gniewosza w Psarach. W 1440 r. sąd oficjała krakowskiego przysadza plebanowi w Dzierzgowie dziesięcinę snopową z ról folwarcznych Mikołaja w Bałkowie. W 1456 r. wyrokiem sądu oficjała krakowskiego dziedzice z Bałkowa mają oddawać Janowi plebanowi dzierzgowskiemu dziesięcinę snopową w gonitwę[20] ze swych folwarków w Bałkowie; jeśli nie będzie odpowiedniej pogody do jej przewiezienia to mają dać plebanowi a ten może zarządzić oddanie jej w ziarnie. W 1469 r. występuje Jan Zbigniewski jako miejscowy pleban[21].

W 1529 r. pleban Franciszek z Sandomierza posiada następujące uposażenie: dziesięcina z całej wsi Dzierzgów o wartości pięć grzywien, z folwarków w Radkowie, Raszkowie, Woli, Wojsławicach, Dąbrówce, Mękarzowie, Lubachowych, Daleszcu, Psarach, Kluczyskach, Krzepicach, Bieganowie i Czaryżu[22]. Prepozyt krakowski pobierał dziesięcinę kmiecą i z młyna, z Drochlina kmiecą oraz czynsz, z całej wsi Brzostek, Chlewic z ról kmiecych, Woli Chlewskiej z całej wsi, Krasowa Małego i Wielkiego z całych wsi, Chyczy Małej i Wielkiej z całych wsi, z całej wsi Kluczyce, Chebdzie, Krzepic, Kwiliny, Drużykowej z ról kmiecych, Goleniowych z ról kmiecych, i z całej wsi Dąbrowa[23].

W 1581 r. we wsi łanów kmiecych 3 ½ , trzech zagrodników bez roli i dwóch komorników[24]. Podczas wizytacji Radziwiłłowskiej w 1598 r. plebanem tutejszym był Paweł Nastorski, noszący tytuł rektora. Na jego uposażenie składały się role położone w dwóch miejscach-pierwsze zaczynało się przy kościele o szerokości 20 bruzd i długości 15 stadiów (ok. 200 m) na południe w kierunku Moskorzewa; drugie podobnie, rozpoczynało się od kościoła w kierunku wschodnim aż do granic miasta Kossowa. Dalej miał dwa ogrody a trzeci pusty, łąkę, dwie sadzawki. Dziesięcina snopowa ze wsi Dzierzgów i Czaryża, Radków, ról folwarcznych w Bałkowie, Woli, Wojsławic, Woli, Dąbrówki, Mękarzowa, Lubachowy, Daleszyc, Psar, Kluczyc, Krzepic, Niegazowa. Ma dom na rezydencję w połowie zdezelowaną z ogrodem i łąką, lecz mieszka w domu rektora szkoły[25].

Rejestr poborowy w 1629 roku wymienia sołtysa Jana Skorupę, który oddał pobór z 3 ½ łanów, jednej zagrody bez roli, jednego komornika bez bydła – razem 21 floreny i 18 groszy. Rejestr poborowy z 1680 roku podał błędnie, że wieś należy do prepozyta miechowskiego, a poboru oddała 174 florenów[26].

W 1783 r. we wsi było sześć chałup, przy kościele stał szpital. W 1787 r. we wsi mieszkało 448 mieszkańców, w tym siedmiu Żydów. W 1789 r. wymieniono na terenie wsi 39 domów-w tym: dwór, karczma, browar, 22 dwie chałupy o jednym gospodarzu i 14 chałup bez gruntu; w części należącej do plebana było 11 domów-w tym: plebania, wikarówka, 9 chałup bez gruntu, a zamieszkiwało tu 54 ludzi. W 1790 r. wymieniono 20 budynków, w tym karczma, 6 domów należących do półrolnikow, 8 do zagrodników, dom owczarza, dom polowego, dom kowala i 154 ludzi, w dworze wymieniono 12 ludzi[27].

W 1790 r. wieś dzierżawiła od prepozyta dzierzgowskiego, arcybiskupa lwowskiego Ferdynanda Kickiego, łowczyni sanocka, Justyna Bronicka. We wsi było 33 zamieszkałe domy, przy drewnianym kościele stała plebania, wikarówka, organistówka i szpital ubogich[28]. Po rozbiorach Dzierzgów stał się własnością rządową.

Na marginesie Mapy Galicji Zachodniej (1804) osadę oszacowano na 44 mężczyzn, 60 domów i 60 koni. Wkrótce majątek zakupiła rodzina Makulskich. W 1827 r. było we wsi 47 domów i 303 osób. W 1866 r. władze carskie rozdały ludności Dzierzgowa 73 morgi gruntu kościelnego. W l. 80 XIX w. gruntu dworskie obejmowały 386 mórg ornej, 200 lasu, 20 łąk, 112 pastwisk, 78 nieużytków, chłopi mieli 343 ornej, 26 łąk, 39 mórg nieużytków, 51 domów i 436 mieszkańców. W 1883 r. parafia w dekanacie włoszczowskim, dawniej w dzierzgowskim[29]. W 1886 r. właścicielami Dzierzgowa i Kossowa była rodzina Makólskich. Ostatnim właścicielem Dzierzgowa był Krzyżanowski.

*DZIERZGÓW – DĘBNIK

Była tu najpierw leśniczówka a później folwark założony we wsi Dzierzgów, położony około 2 km w kierunku południowym od zabudowy wsi, z którym w 1847 r. nali

Oznaczone: kościoły