Z espół kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa, kościół jest murowany, powstał w latach 1440-1452.
„Bodzentyn, Bodzantyn, Bożęcin albo Borzęcin, osiedle, przedtem miasto, poduchowne, rządowe, nad rzeka Psarką, powiat kielecki, gmina i parafia tej nazwy. Leży w górzystej okolicy wyniesiony 893 stóp nad poziom morza.” Tak było ponad sto lat temu, a jedyna zmiana jak zaistniała w ostatnich latach, to przywrócenie Bodzentynowi rangi miasta. Bodzentyn założył około połowy wieku XIV biskup Bodzanta, przenosząc tu swoją rezydencję z pobliskiego Tarczka. Następca Bodzanty, Florian z Mokrska: „wystawił na wzgórzu, nad samą rzeką, zamek z cegły, miasto murem i basztami opasał”.
Pierwotny kościół parafialny pod wezwaniem św. Krzyża zbudowany został w roku 1380 przez biskupa Jana Radlicę. Obecny kościół wzniesiony został jako kolegiacki przez Zbigniewa Oleśnickiego w latach 1440 – 52. Jest to budowla trójnawowa typu bazylikowego, o „krakowskiej” konstrukcji filarów, zbudowana z cegły i otynkowana. Czteroprzęsłowy korpus przykrywają sklepienia wykonane w 1. połowie XVII stulecia: w nawie głównej kolebkowe z lunetami a w nawach bocznych kolebka krzyżowa z nakładanymi stiukowymi żebrami. Prezbiterium ma trzy przęsła, zamknięte jest wielobocznie, a jego sklepienie jest niemal takie same jak w nawie głównej, różni się tylko bogatszą dekoracją stiukową. Od północy, na przedłużeniu nawy bocznej, dobudowane zostały – od wschodu zakrystia, a od zachodu skarbiec. W tych przybudówkach zachowały się pierwotne sklepienia krzyżowo – żebrowe, ze zwornikami ozdobionymi herbem Dębno należącym do Oleśnickich. Ściany zewnętrzne kościoła opięte są smukłymi uskokowymi przyporami. Dach nad nawą i prezbiterium jest dwuspadowy, nad nawami bocznymi dachy pulpitowe. Nad dachami góruje wyniosła barokowa sygnaturka.
W bodzentyńskim kościele zachowało się sporo oryginalnych detali jest tu pięć gotyckich, ostrołukowych kamiennych portali z połowy XV stulecia. Portal wiodący z prezbiterium do zakrystii jest późnorenesansowy, drewniany, z bogatą okładziną z 1. połowy XVII wieku i barokowym zwieńczeniem z 1. ćwierci wieku XVIII, które nawiązuje do wystroju jaki otrzymały sąsiadujące z nim stalle. Drzwi osadzone w tym portalu mają z jednej strony gotyckie okucia, a z drugiej późnorenesansową okładzinę.
Najwspanialsza ozdobą wnętrza świątyni jest główny ołtarz. Wykonany w latach 1545 – 6 dla wawelskiej katedry z fundacji biskupa Samuela Maciejowskiego, potem w roku 1647 przeniesiony przez biskupa Piotra Gembickiego do kieleckiej kolegiaty, do Bodzentyna trafił przed rokiem 1728. Ołtarz jest renesansowy z przebogatą dekoracją snycerską o motywach arabeskowo – groteskowych, pokrytą złoceniami. Wypełnienie stanowią rzeźby przedstawiające świętych Stanisława i Wacława w otoczeniu aniołów i archaniołów oraz herby: Zygmuntowski Orzeł i Nałęcz biskupa Gembickiego. W polu głównym mieści się renesansowy obraz przedstawiający Ukrzyżowanie, namalowany w Krakowie w roku 1547, sygnowany przez Petrusa Venetusa. Konserwacja tego ołtarza, przywracająca mu jego pierwotny stan i piękno, zakończyła się w roku 1999. Jej przeprowadzenie stało się możliwe dzięki połączonym wysiłkom Wojewódzkiego i Generalnego Konserwatora Zabytków wspartym przez fundusze ówczesnego (decyzja zapadła w roku 1966) kieleckiego wojewody.
