MNICHÓW – w nim dwór i kościół parafiialny

D ariusz Kalina

Mnichów

Nazwa wsi zapisywana była jako Michowo (1470-1480), Michow, Mychow i ostatecznie Mnichów i pochodzić ma od staropolskiego imienia Mych[1]. W dokumentach podatkowych z XVI w. Większa część wsi była położona na terenie powiatu chęcińskiego, prosta droga boczna odchodząca na wysokości obecnego cmentarza grzebalnego w Mnichowie w kierunku wsi Brus stanowi ujazd, czyli granicę z powiatem ksiąskim województwa krakowskiego.

Pierwsza wzmianka źródłowa o tej miejscowości pochodzi z około 1192 r., jednakże w oparciu o informację podane przez Jana Długosza należałoby datę tą przesunąć na polowy tego stulecia[2]. Otóż fundatorzy klasztoru jędrzejowskiego Jan arcybiskup gnieźnieński oraz rycerz Klemens na świadectwo dokonanego przez siebie uposażenia zakonu nie chcieli nakładać żadnych innych zobowiązań na rzecz klasztoru ponad to, by na świadectwo dokonywanego przez nich uposażenia mieszkańcy Jędrzejowa oraz im i najbliższym z ich rodu dawali serca zabijanych wołów i po kilka śledzi z każdej beczki na targu[3]. Wspomniana danina ta miała przypominać potomnym o rodzinie fundatorów zamieszkujących wieś Mnichów (Mychów). Pozwala to na ostrożne postawienie tezy, że na jej terenie należałoby szukać siedziby rodowej fundatorów. Z prawa tego dziedzice dość szybko zrezygnowali odprzedając je między sobą – w 1366 r. Andrzej dziedzic Michowa za zgodą synów sprzedał klasztorowi swoją część tegoż prawa, w 1368 r. Włodek i Sułek z Ossowej w 1368 r., kiedy sprzedali swe części Mścigniewowi, tenże w 1370 r. tenże wraz z Andrzejem jako dziedzice Ossowy sprzedali te serca klasztorowi, ostatnia zapewne część, należąca do Piotra, Szczepana i Warcisława w 1375 r. została przekazana Andrzejowi, który zapewne sprzedał je klasztorowi[4]. Taka wyprzedaż świadczyć może o finansowych kłopotach dziedziców, nie słyszymy o nich również jako piastujących urzędy w hierarchii krakowskiej czy sandomierskiej. Potwierdzać ta tezę fakt dokonania zbrojnego najścia przez nich na klasztor w 1410 r., za co ukarani zostali przez króla Władysława Jagiełłę[5]. Może właśnie w ten sposób właścicielem tego majątku (lub jego części) zostali Jelitczycy – przed 1419 r. Mnichów był własnością Floriana z Mokrska, a następnie po przeprowadzonych działach majątkowych pomiędzy jego dziećmi, otrzymał je Mikołaj. Była to wieś wchodząca w skład klucza dóbr ziemskich zgromadzonych wokół zamku Mokrsko, obejmującego wówczas Bizorendki, Mzurowę i Ossową[6]. W 1460 r. wsie Mnichów i Ossowa należały do Mikołaja i Klemensa Mokrskich, w 1509 r. wsi Mzurowa i Ossowa należała do Jana i Mikołaja Mokrskch, wnuków wspomnianego Mikołaja[7], ale występuje również (od 1497) Jan z Michowa h. Lis, opat jędrzejowski (do 1503). Był on chyba właścicielem Mnichowa, jako że w 1532 r. podczas rozgraniczenia wsi Bizorenda, Miąsowa, Ossowa, występuje Jan Michowski, w 1529 r. właściciel części wsi Skroniów[8]. W kościele jędrzejowskim zachował się fragment płyty kamiennej z napisem: Hic iacet Iacobus heres de Michow episkopus caphensis. Obbit anno 1531, z herbem Lis[9].

Jan Długosz (1470-1480) opisuje wieś Mychowo bardzo lakonicznie. Wspomina we wsi były łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną oddawano klasztorowi jędrzejowskiemu, oraz że funkcjonował we wsi folwark rycerski[10], z którego ról dziesięcinę pobierał pleban w Mokrsku (zob. Mokrsko). Księga dochodów biskupstwa krakowskiego z 1529 r. podaje, że klasztor ten pobierał dziesięcinę m.in. z Mnichowa, Mzurowej, Miąsowej, Ossowej oraz Brzeźna, zaś biskup krakowski z wsi Miąsowa[11].

W księdze podkomorskiej z 1540 r. we wsi należącej do Jana Michowskiego (właściciela Miąsowej, Mzurowej i Ossowej), było cztery łany osiadłe, z czego trzy obrabiane były przez sześciu kmieci a jeden leżał odłogiem; były dwie zagrody, dwie karczmy (z czego jedna opustoszała), dwie sadzawki. Na jej terenie wzmiankowany był dwór (curia) z folwarkiem; część wsi znajdowała się na terenie powiatu ksiąskiego. W trzydzieści lat później wykazano we wsi sześć łanów rozległości i jednego rzemieślnika[12].

W tym czasie aż. do 1836 r. wieś Mnichów z Miąsową, Mzurową i Ossową należy do parafii w Mokrsku, następnie z jej terenu została wydzielona osobna parafia w Michowie za sprawą dziedzica ks. Macieja Jozefa Łubieńskiego h. Pomian, fundatora istniejącego kościoła przed 1754 r. (może już w 1731?), jako świątynia filialna. Teren jej podległy obejmował wsie Mnichów, Mzurowa, Ossowa.

W 1617 r. właścicielem wsi był Łukasz Gomoliński h. Jelita[13]. Pochodzili oni Gogomolina w Piotrkowem Trybunalskim, i używali przydomku Saryusz, a posiadali również rodowe, starożytne gniazdo Mojkowice. Wspomniany Łukasz był synem Mikołaja, dziedzica Krzeslowa, i innych odległych od Mnichowa majętności w 1580 r., był dziedzicem Mnichowa, Mzurowej i Ossowa, które w 1631 r. ustąpił swoim synom: Jackowi Gomolińskiemu, plebanowi iwanowskiemu, Stefanowi oraz Piotrowi, który w 1683 r. był dziedzicem dóbr Piczków i Rajsko[14].

Sprzedał on zapewne dobra mnichowskie, gdyż w latach 1662-1676 kluczem (z Bizorendą, Miąsową, Mzurową i Ossową), dysponował Zygmunt Łubieński herbu Pomian, chorąży sieradzki, żonaty z: 1’ Marianną Trojanowską i 2’ Lucyną Opacką. Miał dwie córki i dwóch synów Kazimierza, kanonika krakowskiego (1775), sufragana (1701) i biskupa chełmskiego (1705), biskupa krakowskiego (1711), oraz Jana Bogusława, generał-majora wojsk saskich (1709), bachmistrza żup bocheńskich, podstolego koronnego (1714), kasztelana sandomierskiego (1728), starostę ojcowskiego, jadownickiego, oświęcimskiego. Był on żonaty z Teresą Bielińską, marszałkówną wielką koronna, miał córki Helenę wydana za ministra saskiego Józefa hr. de Salmour, Mariannę żonę Tomasza Zamoyskiego, wojewodę lubelskiego oraz synów: Kazimierza, Macieja-Józefa i Zygmunta[15], Zygmunt był starostą ojcowskim i wałeckim, generałem adiutantem królewskim (1749), ożenionym z Marianną Dembińską. Maciej był kanonikiem krakowskim (1731), gnieźnieński (1737), archidiakon krakowski (1748), dziekan gnieźnieński i warmiński (1758, 1761). Kazimierz był posłem na sejm 1736, podskarbim ziem pruskich, starosta lelowskim; żonaty był z Jadwigą Rudnicką, z która miał dwie córki – Annę wydana za Aleksandra Łętowskiego, późniejszego stolnika nadwornego i Konstancję wydaną za Rocha Kossowskiego, podskarbiego nadwornego koronnego[16]. Za ich czasów, w połowie XVIII w. stary dwór Michowski, zwany zamkiem – spłonął. Był on otoczony wodą (stawami), wkrótce po zniszczeniu został odbudowany odbudowany (zapewne w tym samy miejscu), otoczony był parkiem (zwany w XIX w.. Starym Sadem), a prowadziła do niego aleja – dziś nie zachowana, podobnie jak sam dwór[17].

Następnie około 1770 r. dobra Mnichów stały się własnością Józefa Dunin Wąsowicza, potem jego syna Eustachego, który przekazał je córce Emilii, wydanej za Władysława Sołtyka. Po jego śmierci wyszła za Stanisława Postawkę, wnuka po kądzieli marszałka wojsk francuskich Kellermana z czasów Napoleona I, następnie w 1839 r. nabywa Mnichów baron Karol Larys, w 1869 r. odkupił je Karol Zabłocki, a w 1880 r. J. Kogen. W roku 1884 dobra mnichowskie zostały zakupione po połowie przez Bronisława Mikutowicza oraz Jana Jaskłowskiego żonatego z Stanisławą z Mikutowiczów. Od 1886 r., po śmierci ojca właścicielem został Wacław Jaskłowski, który z zona Leonią z Kurellów miał dwie córki Magdalenę i Elżbietę[18].

W tym czasie na dobra te składały się z wsi Mnichów z folwarkiem, Miąsowa, Mzurowa z folwarkiem, Ossowa z folwarkiem, folwarku Ujazd; osad: Malinówka z karczmą, Koziebrody, Rudka; oraz siedlisk: Wygoda, Bizorendka, Szczepanów, Smyków, Zielonka. Na terenie Mnichowa funkcjonowała gorzelnia, młyn wodny, tartak, cegielnia, piec wapienny oraz kopalnia kamienia wapiennego[19]. Dawny dwór znajdował się na przedłużeniu drogi prowadzącej do kościoła, wysadzanej starymi lipami, frontem na wschód, po stronie północnej znajdowały się zabudowania folwarczne – murowane, owczarnie, ośmiorak, dwunastorak dla służby, obszerne stajnie na planie czworokąta o 12 klepiskach i brukowanym podwórzu murowane w 1809 r. z cegły i modrzewiowego drewna, piętrowy spichrz, z figurą św. Jana Nepomucena pośrodku. Nad wielkim stawem, który połączony był z mniejszym stawem, stała murowana gorzelnia. Stary dwór zwany czasem zamkiem, spalił się około połowy XIX w. Baron Karol Larys, właściciel tych dóbr w 1840 r. nie był zainteresowany utrzymywaniem wiejskiej rezydencji w Mnichowie – przebywał najczęściej we Wiedniu, dla wygody ekonoma czy też dzierżawcy wystarczający skromny był dwór o skromniejszym programie. Z miejscowych legend najciekawsza jest opowieść o danej kapicy-zborze, zwanej niemieckim kościołem[20].

Oznaczone: kościoły, rycerskie