KOSSÓW – miasteczko prywtane

D ariusz Kalina

Miasteczko Kossów

Nazwa miejscowości zapisywana była jako: Cossow (1381, 1385), cives seu communitas de Quilina, Cosow, Kosszow (1394), 1411 Cossowa, 1448 Cassow, 1449 Coschow, 1508 Kozow, 1529 Koshow, Kosshow[1], a nawet Kozłow, pochodzi zapewne od osobowego Kos[2].

Miejscowość położona jest na terenie lekko pofałdowanym, przez jej grunty przepływa rzeka Kwilinka, która odprowadza swe wody do Białej Nidy, tworząc przy ujściu staw. Gleby w najbliższej okolicy miasteczka są piaszczyste, miejscami rędziny i sapy.

Foto. Adam Malicki

Po raz pierwszy Kossów został wzmiankowany w 1381 r., i już wtedy zapewne był własnością Mściwoja z Giebułtowa i Kwiliny h. Lis, łowczego krakowskiego (1347-1363), podkomorzego krakowskiego (1363-1382), starosty bydgoskiego (1362-1368), syna Mściwoja z Krzelowa, syn wojewody krakowskiego[3]. Jego dobra ziemskie obejmowały wsie: Siedliszowice, Rożnica, Giebułtów (z którego pisał się w 1352 r.), zakupiony w roku 1352 Bolmin, oraz odziedziczone po ojcu Stare Koziegłowy[4]. Jego żona Helena powiła mu synów Klemensa i Krystyna oraz dwie córki – Agnieszkę i Elżbietę[5]. Nie wiadomo w jakim związku w stosunku do wymienionych wyżej był występujący w latach 1388-1399 Jakusz z Kossowa. W latach 1395-1400 właścicielem Kossowa był Klemens z Kossowa i Kwiliny h. Lis, piszący się ponadto, Charsznicy, Kluczyc, następnie jego syn Jan i jego żona Jadwiga. W 1401 r. doszło do podziału dóbr pomiędzy nim a Elżbietą, wdową po Klemensie z Kwiliny i jej dziećmi: Mściwojem, Mikołajem, Pietraszem, Świętopełką, Dorotą i Jadwigą. W jego wyniku Jan i Mściwój zostali współwłaścicielami Kossowa i Kwiliny, a każdy z nich otrzymał po połowie pieniędzy, bydła, koni, trzody i zboża. W latach 1430-1459 dziedzicem Kossowa i Kwiliny był Mikołaj, syn Jana i Jadwigi, brat Prachny, żonaty z Barbarą, córką Piotra z Marszowic. Tenże Mikołaj uwikłał się w jakieś zobowiązania finansowe, jako że spotykamy w źródłach informacje o pobranych pożyczkach opisanych na Kossowie i Kwilinie: w 1449 r. 130 grzywien od Wisława ze Straszowa, w 1553 r. 143 grzywny pod gwarancją wwiązania go do Kwiliny, co też się stało- w roku 1459 dał wwiązanie temuż Wisławowi do dóbr dziedzicznych Kossów i Kwilina. Może ten dział posiadał wymieniony w 1468 roku Piotr Płaza piszący się z Kossowa?[6]

Kościół w Kossowie. Foto A. Malicki

W 1448 r.[7] pojawia się obok Mikołaja, Jan z Kossowa i Kwiliny, który w roku następnym 1449 odkupił od Tomasza z Wojsławic dwa łany z dwoma kmieciami[8]. Zapewne tego Jana syn, również Jan, kolator kossowskiego kościoła, występuje w opisie Jana Długosza (1470-1480)[9], a który w 1487 r. dokonał podziału dóbr z bratem Piotrem, w którego wyniku przypadło mu miasto Kossów oraz wsie Kwilina i Charsznica. W 1508 r. jego dobra kossowskie zostały zagrożone konfiskatą na rzecz Jana Królewskiego z Królewic a to z powodu nie obesłania wyprawy wojennej. Po raz ostatni Jan Kwiliński pojawia się w źródłach w roku 1517 razem z bratem Stanisławem Kwilińskim, jako niepodzieleni bracia, dziedzice Kossowa i Kwiliny. W 1520 r. Stanisław Kwiliński, już po śmierci Jana, sprzedaje za 850 florenów polskich Andrzejowi Rzeszowskiemu i jego żonie Katarzynie miasto Kossów i wieś Kwilinę, którą to sumę Andrzej wypłacił w roku 1521. W ten sposób Lisowie Kwilińscy utracili na zawsze swe gniazdo rodowe. Andrzej Rzeszowski h. Wąż, dziedzic na Kossowie i Kwilinie, w roku 1527 zapisał na tych dobrach posag i wiano swojej żonie Katarzynie, nie żył już w roku 1530[10]. W latach następnych, w roku 1540, Kossów i Kwilina należały do Katarzyny Rzeszowskiej wraz z innymi dobrami jako pani winnej (jak również Chycza Wielka i Chycza Mała oraz część Rzeszówka) oraz jej syna Hieronima[11].

Tenże Hieronim Rzeszowski, gorliwy kalwin, jeszcze przed 1556 r. założył przy kościele w Kossowie zbór wyznania helweckiego[12]. Tenże zapewne podczas konwersji na wyznanie reformowane przyjął imię Jerzy-oto bowiem w 1555 r. Jerzy Rzeszowski otrzymał od króla przywilej dla miasta Kossowa zezwalający na odbywanie trzech jarmarków w roku[13]. Za syna Hieronima podawany jest Maciej żyjący w 1592 r.[14], lecz chyba nie jest to zgodne z prawdą (chodzi tu raczej o Macieja Reja), jako że K. Niesiecki w swoim herbarzu podaje, że Hieronim, żonaty ze Smolikową, zostawił tylko córkę Helenę Bonarównę[15]. Tak więc spadek po Hieronimie objął inny przedstawiciel rodu Rzeszowskich, może Samuel. Jakiś dział w 1546 r. miał Sebastian Chycki h. Gryf[16]. Około 1561 r. Hieronim dysponował wsiami Brzostek, Chyczę Małą i Wielką, gdzie umieszczono jak się wydaje centrum swych włości[17]. W l. 1564-1581 majątek ziemski rodziny Rzeszowskich obejmował wsie: Brzostek, Chycze, Kwilinę, Łubczę, Łowinię, Pawłowice, Radków, Wolę Lubecką[18], oraz działy w Kossowie. Rejestr poborowy z 1629 r. prezentuje jako właścicieli Kossowa Samuela Rzeszowskiego i Marcina Reja, syna Andrzeja, najmłodszego syna Mikołaja Reja, a w 1655 r. już tylko tego ostatniego[19]. Informacja ta stoi w sprzeczności z faktem śmierci Marcina w 1635 r.[20] Marcin Rej żonaty był dwukrotnie: 1’ z Ujejską, 2’ z Anną Marią Słupecką, z obu zostawił potomstwo[21].

W niejasny jak dotąd sposób Kossów dostał się w ręce Ważyńskich z Ważyna h. Pilawa. Z tych Krzysztof Ważyński żonaty był z Krystyną z Janowskich, z której pozostawił dzieci, a mianowicie Kacpra ożenionego z Elżbietą Moszczyńską, siostrą Michała; nieznana z imienia córka wyszła za Stanisława Potockiego; inna, również nieznana za Jerzym Borowskim; Jakub ożeniony z Goworkówną miał syna Jana, ożenionego z Krzylczycką, synów Wawrzyńca, Rafała i Stanisława. Ów Stanisław miał synów Marcjana, Krzysztofa i Konstantego[22]. Jakieś zatargi rodzinne spowodowały zajazd zbrojny na Kwilinę i Kossów Mikołaja Janowskiego, brata Krystyny, wdowy po zmarłym Krzysztofie w 1653 r. Wnukowie Krzysztofa, Krzysztof i Stanisław sprzedali dobra te Jakubowi Michałowskiemu, kasztelanowi bieckiemu, dziedzicowi Słupi, Rączek i Chlewic[23].

Odtąd na długie lata Kossów stał się gniazdem gorliwie katolickiej rodziny Michałowskich, h. Jasieńczyk, najpierw do Józefa Michałowskiego i jego żony Salomei z Dembińskich. Po jego śmierci, dnia 5 maja 1755 r. doszło do działu majątkowego pomiędzy jego synami: Franciszek, stolnik chełmski otrzymał: Krassów, Podłazie, Chebdzie i część wsi Lubachowy oraz Bików, Branków, Wolę Branicką w ziemi czerskiej; Kazimierz, chorąży województwa krakowskiego Michałów, Rudawicę, Bończę i Wolę Myszczyńską; Jan, kapitan wojsk koronnych, Stogniewice w Proszowskiem, Moskorzów, Perzyny; Antoni, generał adiutant wojsk koronnych Słupię, Rabkę i Chlewice; Feliks Jakubowice (w Proszowskiem) oraz Kossów, Kwilinę i Świerków. W 1764 r. Antoni wraz z żoną Józefą otrzymali od Feliksa jego dobra ziemskie[24]. W spisie ludności z 1791 r. jako właściciel miasta występuje Antoni Michałowski, podkomorzy krakowski, Kawaler Orderu św. Stanisława[25], a pozostawał w dzierżawie u wdowy Płoszanskiej[26]. Zmarł bezpotomnie w 1802 r. Wdowa po nim, Józefa z Wielopolskich Michałowska, około 1812 r. odstąpiła dobra ziemskie należące do dóbr Słupia (złożone z Kossowa, Kwiliny, Świerkowa i części Damian) Romanowi i Mariannie z Morstinów Michałowskim. W pierwszej połowie XIX wieku właścicielem miasta Kossowa był Józef hrabia Skorupka[27]. W 1886 r. właścicielami Dzierzgowa i Kossowa była rodzina Makólskich.

 Kościół parafialny i jego uposażenie

Według Katalogu Duchowieństwa i Parafii Diecezji Kieleckiej, kościół tutejszy powstał w połowie XV stulecia[28]. W świetle zgromadzonych danych korzeni świątyni należałoby szukać w stuleciu XIV, z roku 1381 pochodzi pierwsza znana nam wzmianka źródłowa o kapelanie Hanku, funkcjonującym przy kaplicy w Kossowie[29].

Wnętrze kościoła w Kossowie. Foto Adam Malicki

Wyodrębnienie się kossowskiej parafii z macierzystej w Dzierzgowie należy powiązać z lokacją miasta Kossów oraz osobą Mściwoja h. Lis, piszącego się m.in. z Kossowa i Kwiliny, a występującego w materiale źródłowym w latach 1374-1381[30]. Za czasów jego syna, Klemensa z Kwiliny, występuje w źródłach Marcin, pleban kościoła w Kossowie[31].

Głównym jego spadkobiercą został jego syn, Jan, który miał prawo patronatu nad kościołami parafialnymi w Kossowie, Koziegłowach i w Tczycy. Zaraz po śmierci ojca, ręcząc za swych krewnych, odstąpił Krystynowi z Koziegłów, kasztelanowi sądeckiemu, prawo patronatu nad kościołem w Koziegłowach, w zamian za co otrzymał od niego 20 grzywien z przeznaczeniem na wzniesienia kościoła w Kossowie[32].

W wyniku podziału schedy po ojcu, Klemensie, do którego doszło w roku 1401, a to pomiędzy Janem a wdową Elżbietą i jej dziećmi, Janowi przypadła połowa praw patronatu kościoła w Kossowie. W ten oto sposób prawo wyboru miejscowego plebana przysługiwało obu stronom na przemian. W niejasny sposób prawo to zostało przez stronę Elżbiety i jej dzieci przekazane biskupstwu krakowskiemu, a dochodziło przy tym do sytuacji konfliktowych. Dowiadujemy się o nich z dokumentów, które wyszły z kancelarii papieskiej i biskupiej. –Oto bowiem w 1427 r. Maciej z Chlewic, miejscowy pleban, a kapłan diecezji krakowskiej, otrzymał od papieża Marcina V kasację ekskomuniki kościelnej, wyroków skazujących i kar nałożonych nań w związku z oskarżeniami Żegoty, syna Wawrzyńca, kleryka diecezji krakowskiej. Maciej uzyskał na mocy decyzji Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego plebanię w Kossowie wakującą po rezygnacji Mikołaja z Secemina. Został on oskarżony przez Żegotę o okupację i ogołocenie kościoła w Kossowie, który na domiar złego był już splądrowany przez jego poprzednika Mikołaja z Secemina. Maciej został na mocy wyroku audytora papieskiego i biskupów rzymskich pozbawiony plebanii na rzecz Żegoty i ekskomunikowany, Żegota złożył jednak rezygnację z plebanii na rzecz biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego[33].

Kossowska parafia była niewielka, w czasach Jana Długosza obejmowała miasto Kossów oraz wsie Kwilinę i Pączów.

Według inwentarza kościoła z 1847 r. obejmowała ona: Kossów z 298 głowami, Kwilinę z 160, folwark Dębnik z 12, Podłazie Kossowieskie z 46, część wsi Podłazie dawne z 63, osadę Świerków z 6 oraz nowo zbudowaną hutę szkła[34].

Uposażenie kościoła

Podczas działów majątkowych w 1401 r. Krystyn z Koziegłów, ręcząc za plebana w Koziegłowach, zrezygnował na rzecz plebana w Kossowie z dziesięcin dworskich wybieranych dotąd w Kwilinie, Różnicy i Nowej Wsi, a należących dotąd do plebana w Koziegłowach[35]. Wynikałoby z tego, że kossowski kapłan pobierał jakieś świadczenia w końcu XIV stulecia! Wydaje się, że do jego pierwotnego uposażenia należała dziesięcina wybierana we wsi Bolmin (pod Chęcinami), która był w rękach Mszczuja w 1352 r., piszącego się wówczas z Giebułtowa h. Lis[36] W opisie kościoła Jana Długosza (1470-1480), czytamy, że do plebana należała wieś Pączów, założoną na północ od Kossowa. Z łanów kmiecych dziesięcina snopowa i konopna odbierana była przez prepozyta krakowskiego, jemu zaś pozostawały dochody płynące karczmy, zagród i folwarku[37]. Pobierał on również dziesięciny snopowe z folwarków rycerskich w Kwilinie, z pewnych ról w Przełaju i z dwóch łanów kmiecych w Nowej Wsi[38].

Uposażenie to było stopniowo poszerzane. Prepozyt krakowski odbierał od dawna, co najmniej od czasów Mściwoja, dziesięcinę snopową i konopną z ról miejskich Kossowa, ponieważ na gruncie Kwiliny zostało ono utworzone[39]. Z danych późniejszych, tzw. z Liber retaxationum z 1529 roku, wynika, że prepozyt krakowski nie pobierał dziesięciny snopowej z Kossowa, co pozwala na założenie, że została ona w latach 1481-1528 odstąpiona przez prepozyturę krakowską plebanowi kossowskiemu[40].

W tejże księdze czytamy dalej, ze tutejszy pleban Andrzej z Urzędowa, pobierał dziesięcinę snopową z całej wsi (!) Kossów o wartości 5 grzywien oraz czynsz w wysokości 6 groszy od jednego mieszczanina (sic) z Kossowa, dziesięcinę z ról folwarcznych w Kwilinie o wartości 2, Siedliszowicach o wartości 1, Rożnicy o wartości 3, Przełaju o wartości 4, oraz w Bolminie o wartości 10 groszy. Warto zauważyć brak na tej liście osady Pączów[41].

W drugiej połowie XVII wieku (1675 r.) doszło do zamiany dziesięcin pomiędzy plebanami w Kossowie i Mstyczowie. Kossowski kapłan odtąd zrzekał się pobierać ją w Przełaju w zamian za dziesięcinę z całej Nowej Wsi (w parafii Słupia Jędrzejowska). Według inwentarza kościoła w Kossowie z 1847 r. dochody stałe stanowiły dziesięciny pobierane z: 1’ z gruntów folwarcznych w Kwilinie, 2’ z gruntów mieszkańców Kossowa, 3’ z gruntów folwarcznych w Roźnicy, 4’ z gruntów folwarcznych i włościańskich w Nowej Wsi.

Kościół w Kossowie. Foto Adam Malicki

Dochody te uzupełniały zapisy. I tak na przykład w pierwszą sobotę po święcie św. Piotra 1732 roku Krzysztof Tomicki zapisał 1000 złp na Sulisławicach (koło Olkusza), zaś w 1767 r. Tomasz Psarski zapis na lampę 1500 złp zabezpieczone na Chyczy Małej i Dużej oraz Brzostkach[42]. Pleban miał również grunty w mieście, jako piaszczyste, obsiewane były co trzeci rok; kilku mieszczan odrabiało pańszczyznę[43]. W 1808 r. sporządzono nawet plan tych gruntów[44]; zaś według inwentarza kościoła z 1818 r. na uposażenie plebana składały się grunty w trzech częściach, a mianowicie: 1’grunt zwany Borki obejmujący 29 mórg i 90 prętów; 2’ grunt zwany Półłanek, mający mórg 10, prętów 204; 3’ grunt trzeci około obór i stodół plebani z przyległa łąką, razem 3 morgi, prętów 122. Łąki proboszczowskie były następujące: 1’łąka za Sadkiem około obór, mająca 2 morgi 122 prętów; 2’ łąka leżąca blisko gruntu Borki, 3’ łąka za Podlasiem, położona na północ nad samą rzeką Nidą, mająca mórg 11, prętów 130[45]. W inwentarzu kościoła z 1865 r. zaznaczono, że pleban nie pobierał zapisu na Bolminie i Sulisławicach[46].

Szkoła

Pierwsza wzmianka o szkole funkcjonującej przy kościele w Kossowie pochodzi z l. 1392-1394 r., kiedy występuje Maciej, kapelan i scholastyk z Kossowa. Obowiązki nauczyciela mógł spełniać wikary, który mógł się pojawić po 1400 r., a to w związku z wyraźnym rozszerzeniem uposażenia kościoła. W roku 1411 wikarym w Kossowie był Eryk[47]. Poziom nauczania był na tyle dobry, że spotykamy na Akademii Krakowskiej studiujących synów mieszczan kossowskich, a mianowicie w 1411 r. Macieja, syna Marcina[48], w 1419 r. Piotra, zwanego Cosserz, syna Mikołaja z Kossowa[49], a w 1452 r. Stanisława, syna Macieja[50]. Szkoła ta funkcjonowała również w XVI stuleciu, w 1527 r. wymieniony został minister (w tym wypadku: nauczyciel)[51]. Szkoła ta utrzymywana było przez Rzeszowskich również w okresie reformacji[52]. O obecności książek, a co za tym idzie umiejących czytać i pisać pośród mieszkańców Kossowa i wsi okolicznych w tym czasie nie może być wątpliwości zważywszy na istniejące i prężnie działające zbory jak i wybitnych ludzi przy nich działających.

Reformacyjny epizod

Jeszcze przed 1556 r. kościół w miasteczku prywatnym Kossów zamieniony został na zbór kalwiński przez właściciela, gorliwego Hieronima Rzeszowskiego[53]. Ministrem (protestanckim kapłanem) był Melchior Philipovius-Chwalibowski (1556), a w 1559 r. pastorem Wojciech z Ujścia, biorący udział w synodzie różnowierczym w Pińczowie[54]. W 1560 r. zbór (świątynia i okręg parafialny) kossowski zlokalizowany był najpierw w dystrykcie (okręgu) wodzisławskim, w rok później w księskim, a w 1570 r. w chęcińskim[55].

O wysokim poziomie umysłowego życia w Kossowie tak oto pisał w swoich Fraszkach Wespazjan Kochowski:

„Do Kossowa z wąsami stare to nowiny

Teraz nie wiem gdzie wam to nawłóczą czupryny….”,

Jak również treść broszury pod tytułem „Catholici et secretarii convertatio” (czyli: Konwersacja katolika i sekciarza), wydanej w Krakowie w 1569 roku[56]. Na jej podstawie możemy potwierdzić miejscowe podania dotyczące zarówno plebana w Dzierzgowie jak i pastorem w Kossowie. Doszło bowiem miedzy nimi do swojego rodzaju pokoju religijnego: w Kossowie obok nauki kalwińskiej wierni mogli również posłuchać katolickiej wykładni wiary plebana, i na odwrót – w Dzierzgowie w tymże czasie nauczał minister kalwiński, Wojciech Łasiński[57]. O faktycznie działającej w Kossowie tolerancji i pokoju religijnym świadczy również fakt, że w 1563 r. występuje w źródłach katolicki kapłan, Trojan pochodzący z Kossowa, pełniący rolę lektora mszy drugiego ministerium ołtarza ss. Dionizego, Wita, Fabiana, Sebastiana oraz Nawrócenia św. Pawła w Katedrze Krakowskiej p.w. św. Wacława[58]. W inwentarzach kościoła powstałych po 1602 roku brak jest śladów działalności szkoły w Kossowie. W inwentarzu powstałym w 1791 r. napisano, że funduszu na szkołę proboszcz nie ma, a dwóch uczniów miał uczyć organista kossowski, Stanisław Ćwikliński[59].

Zapewne protestanci Kossowscy chowali zwłoki swoich bliskich na własnym cmentarzu, osobiście związałbym to z terenem starego cmentarza katolickiego, leżącego przy drodze do Chyczy – Brzostki oraz tradycją o istnieniu wewnątrz piaszczystego wzniesienia murowanych, sklepionych krypt.

Niewykluczone, że w Kossowie zwoływano także około 1580 r. synody kalwińskiego dystryktu krakowskiego-chęcińskiego[60]. Kościół został oddany katolikom w 1602 r. przez Samuela Rzeszowskiego[61], a część mieszczan pozostała przy wyznaniu helweckim w nie wyjaśnionych okolicznościach przynajmniej do roku 1639[62].

Sprawy miejskie

Podkomorzy krakowski Mściwój h. Lis pisał się wyłącznie z Kwiliny, był zainteresowany rozwojem kwilińskiego ośrodka dóbr, gdzie po roku 1374 r. dokonał lokacji miasta Kossowa. Miał on również po ojcu Koziegłowy, gdzie około 1382 r. dokonano lokacji miasta na prawie niemieckim[63].

Nie dochował się do naszych czasów dokument lokacyjny miasta Kossowa. Nieliczne są również zebrane fakty z życia miasta i mieszczan zebrane do dnia dzisiejszego. Pierwsza wzmianka o wsi Kossów (Cossow) pochodzi z 1381[64]. W mniej więcej w tym czasie, jak już wiemy, nastąpiło wydzielenie z dzierzgowskiej, samodzielnej parafii w Kossowie.

Ze znanego nam już faktu oddawania dziesięciny z Kwiliny i Kossowa (pierwotnie) do kościoła w Dzierzgowie wnosić należy, że grunty miasta wydzielone zostały z terenu wsi Kwiliny, a zatem, że powstało ono na surowym korzeniu, obok zabudowy wsi Kwilina. W trakcie kolejnych badań powierzchniowych AZP na terenie Gminy Radków w 1994 roku udało się zlokalizować na terenie Kwiliny i Kossowa kilka stanowisk archeologicznych reprezentujących ceramiczne ułomki z okresu średniowiecza, późnego średniowiecza i okresu wczesno nowożytnego[65]. Stanowiska nr 8, 9, 10, położone na granicy gruntów Kossowa, wydają się być tożsame z informacją z dokumentu pochodzącego z 1385 r., w którym użyto określenia wszyscy mieszczanie, czyli społeczność z Kwiliny[66]. Po stronie zachodniej stanowiska nr 5, 6, 7 które interpretowałbym z terenem folwarku w Kwilinie, poświadczonego w opisie Jana Długosza (1470-1480), a praedium unicum militare umieściłbym w miejscu stawu zwanego Kopczysko, położonego na zachód od obecnego dworu (zob. mapka)[67].

Stanowiska nr 8, 9, 10 to zapewne teren średniowiecznej wsi Kwilina – na zachód od nich przepływa rzeczka Kwilinka, która poza Kossowem tworzy staw i nieco dalej płynie na północ w kierunku Białej Nidy. W tym rejonie występują stosunkowo dobre gleby, których jakość wyraźnie pogarsza się w kierunku Kossowa (chciałbym zwrócić na ten fakt uwagę, jako że wrócimy do niego z chwilą rozważań nad rozwojem miasta). Na mapie Galicji Zachodniej widnieje jeszcze stara droga prowadząca z kierunku południe północ, w kierunku Kossowa. Tu gdzie umiejscowiono stanowisko nr 14, z obfitym materiałem pochodzącym ze średniowiecza i okresu wczesno nowożytnego, istniała niegdyś droga, która „wychodziła” z rogu pierzei domów w rynku (zob. mapa z 1914). Była by to droga prowadząca z Mstyczowa przez Chlewice, most na Nidzie w kierunku północnym na Włoszczowe, a wzmiankowana w 1474 roku[68]. Wiadomość ta pochodzi z dokumentu z tegoż roku, w którym czytamy, że na mocy ugody między braćmi Janem, Piotrem, Mikołajem oraz Klemensem Kwilińskimi, dziedzicami Kossowa, a Janem Długoszem z Bebelna, dziedzicem Krasowa, doszło do rozgraniczenia tych dwóch osad. Kwilińskim przypadły „…te części między wsią Krasów, a miastem Kossów, które, leżą przy błotach i ciągną się od rzeki Nidy w kierunku Kossowa (…) Pastwiska na tych błotach po obu stronach kopców należą do wsi Krasów i miasta Kossów. Most na Nidzie ma należeć do obu stron i jeśli z niego będzie jaki dochód, obie strony mają w nim uczestniczyć”[69]. Droga ta, prowadząca na północ powstała jako prowadząca do jednej z najważniejszych części infrastruktury miejskiej – miejskiego młyna. W kierunku wschodnim, za kościołem drogi rozbiegały się – w kierunku wsi Chycza Małej, Chyczy Wielkiej i Brzostka, w kierunku zachodnim droga przez most prowadziła do lasu należącego do miasta jak również dalej do Dzierzgowa.

Zapewne w okresie zasadzania miasta wydzielono grunt (zwany później Półłanek), położony pomiędzy gruntami Kwiliny a Kossowa, ciągnący się jednym pasmem od łąk kwilińskich aż do granicy lasów chyckich, złożony był z 13 staj różnej szerokości, przecięty dwoma drogami- jedną do Jaronowic, a drugą do Chlewic. Drugi grunt plebański (zwany Na Borku), położony na wschód od kościoła, odgraniczał grunty miasta od sąsiedniej wsi Chycza Mała. Trzeci grunt należący do kościoła w Kossowie zwał się Nowiny, a oddzielał Kossów od gruntów Radkowa[70].

Wyznaczony przez zasadźcę teren pod zabudowę miasta, według danych pochodzących z XVI wieku (1581 r., w rejestrze poborowym z 1629 r. podobnie), obejmował obszar jednego łanu[71]. w 1887 r. wynosił 22 morgi ogólnej rozległości[72].

Podobnie jak w innych miastach polskich znaczna część mieszkańców, szczególnie w początkowym okresie rozwoju ośrodka miejskiego, zajmowała się rolnictwem. Jak pamiętamy, grunty na Kwilinie były stosunkowo dobrej jakości, a w samym Kossowie dominowały gleby lekkie, piaszczyste tereny podmokłe i lesiste. Tłumaczy to powolny proces urbanizacji – jeszcze bowiem w 1389 r. występują Staszek i Bolek, kmiecie z Kossowa, ale już  w 1399 r. Wawrzyniec, być może był już mieszczaninem kossowskim. Pierwsza jednak pewna wzmianka potwierdzająca udany proces urbanizacji Kossowa pochodzi z dokumentu z 1401 r.[73]

Informację o kmieciach z miasta Kossowa tłumaczyć można również okresem wolnizny, typowej dla każdej lokacji miejskiej. W trudnych warunkach mogła ona trwać nawet lat 12 – jak w przypadku choćby biskupiego miasteczka Daleszyce[74]. Kandydaci na mieszczan otrzymywali od właściciela gruntu prawo wrębu w lasy okoliczne na budowę, opał i narzędzia rolnicze. Nad całością procesu zasadzania miasta czuwał zasadźca, niestety nieznany nam z imienia, choć zastanawiać musi nazwa nowo lokowanego miasta na surowym korzeniu… Ów zasadźca otrzymywał w przywileju lokacyjnym nadanie ziemskie – określoną ilość gruntów rolnych, łąk. pastwisk, lasu, prawo zakładania pasiek, a nawet ściśle określoną wolność łowów na dziczyznę. Tak jak i w innych ośrodkach miejskich, miał zapewne prawo budowy młyna wójtowskiego (czyżby był to młyn na Podłaziu wzmiankowany w znanym już dokumencie z 1474 roku?), oraz łaźni. Miał również grunt w rynku lub poza zabudową miasta przeznaczony na wzniesienie własnej siedziby – tzw. wójtostwa.

W źródłach pisanych odnajdujemy dokument pochodzący z roku 1449, w którym odnajdujemy imię pierwszego znanego nam wójta Kossowa – był nim niejaki Śledziówka, a w l. 1499-1500 r. występuje Barbara z Zakrzowa, żona sławetnego Grzegorza Warchoła, kolejnego kossowskiego wójta[75].

Siedzibą władz municypalnych Kossowa był ratusz. Jedyną informację na jego temat znajdujemy w Liber Chamorum Waleriana Nekandy Trepki. Otóż niejaki Jan Dębski, syn Stanisława, poddanego panów Rejów z Nagłowic, który przyjął prawa miejskie Miechowa z początkiem XVII w. „…pojął był w Kosowie miejską dziewkę i tam w ratuszu mieszkał. Po śmierci jej pojął służebną u pani Lubieńskiej, starościny miechowskiej, anno 1621”[76].

Pierwsza wzmianka o młynie miejskim pochodzi z 1529 r., kiedy to występuje Katarzyna wdowa po Pawle młynarzu z Kossowa, siostra szlachetnego Jana Guszka (Guschka, Susscka)[77], w 1581 r. młyn ten miał dwa koła doroczne i jedno stępne[78]. Młyn ten wstępuje w rejestrze poborowym z 1629 r., lecz w 1655 roku ma już tylko jedno koło[79]. O innych instytucjach miejskich niewiele wiadomo.

Młyn w Kossowie. Foto Adam Malicki

Gospodarka w mieście rozwijała się słabo, w 1503 roku mieszczanie w ogóle nie odesłali zaległych podatków[80]. Niski wymiar szosu (w 1530 r. wyniosło 1 grzywnę 22 groszy, zaś w 1581 r. 4 floreny) świadczy, że przez cały XVI wiek Kossów pozostawał miastem małym. W celu ożywienia życia gospodarczego miasteczka, ówczesny jego właściciel Jerzy (sic) Rzeszowski wyjednał u króla Zygmunta Augusta w roku 1555 przywilej na 3 jarmarki, a to w dniu św. Agnieszki (21 I), św. Marka (24 IV) i św. Wawrzyńca (16 VIII) oraz targ cotygodniowy odbywany w środy[81]. Wydaje się jednak, że niewiele to zmieniło sytuację gospodarczą. W 1581 roku obliczony podatek z miasta wynosił ogółem 12 florenów i 23 grosze, zaś w 1629 – 47 fl, 18 gr, co wydaje się wielkością bardzo małą – w porównaniu: np. z Kwiliną, skąd odesłano 9 fl, 28 gr, z Radkowa 43 fl, 26 gr , z obu Chyczy – 21 fl, 18 i 24 fl, 18gr. Podobne wnioski można wysnuć z wymiaru szosu wybieranego w tym czasie – w Miechowie 216, we Wodzisławie 64, w Książu Wielkim 64, w Jędrzejowie 384, a w Kossowie jedynie 16 florenów[82].

Rzemiosło w Kossowie reprezentowane było w 1581 r. dwóch piekarzy, trzech szewców, dwóch kowali, tkacza, rzeźnika, garncarza, przez pięciu komorników, a podliczony podatek wyniósł 12 florenów i 23 grosze[83]. Podobnie rzecz się miała w 1629 – dwóch piekarzy, dwóch szewców, dwóch kowali, tkacz, rzeźnik, garncarz, krawiec i trzech komorników[84]. W 1655 r. było dwóch piekarzy, dwóch szewców, kowal, tkacz oraz rzeźnik[85].

Niewiele można powiedzieć o ludności zamieszkującej w mieście. Poza wspominanymi już powyżej przed 1634 r. znamy niejakiego Kosowskiego, który był „…zagrodniczy syn: służył panu…, co w Chrobrzu miasteczku (sic!) w krakowskiej ziemi trzymał plebaniją arendą r. 1634… służył potem p. Politańskiemu w Woli Zmorzonej… Ten nazwany czarnej płci, chudy, wąs już ma; w leciech 30 był”[86]. I dalej: „Kosowski – synków 3 bracia zowią się. Jeden Jemielnicę u Pińczowa trzymał arendą Anno 1631 od p. Tągoborskiego. Ten służył za pachołka pierwej panu Jarockiemu u Jędrzejowa w Jemielnie circa 1612, potem u Charzowskiego, co Turawiec u Skalbmierza kupił, circa 1628. pojął był dziewkę, że miała niepiękną sławę, ale posag miała, co go była sama pierwej była dostała. Służył przecie u szlachty ożeniwszy się, arendował był zaś circa 1629 i 1632 tę Jemielnicę i tam zebrał nad arendę z tysiąc zł, na którą pożyczył mu był żony jego ojciec Charzowski… . Dwaj drudzy służyli u p. Samuela Lanckorońskiego, starosty małogostckiego, od r. 1625 i anno 1633. dał im był puste role chłopskie w Wygnanowie wsi…, póki starostą będzie sam, dotąd. Średni pojął z Jędrzejowa miejską dziewkę, Dzielowski zowie się ociec jej, trzeci Grotównę od Kosowa pojął z Żędzisławic, w krakowskiej ziemi”[87].

Niewiele wiadomo, o ilości domów tworzących zabudowę; w 1629 r. było 92 mieszkańców, a w 1655 r. – 157. W spisach ludności z 1791 r. wiadomo, że było 29 domów (w tym dom należący do czynszownika plebańskiego, dom na Podłaziu, dom ku Dębniku, młyn i austeria) zamieszkałych ogółem przez 208 mieszczan. Na Mapie Galicji Zachodniej (1804) osadę oszacowana na 30 mężczyzn, 30 domów i 20 koni. W 1827 r. było 30 domów i 218 mieszkańców. W 1847 r. w Kossowie było 298 głów. W 1869 r. odebrano osadzie prawa miejskie[88], choć już w 1791 r. w inwentarzu kościoła określono Kossów jako wieś[89].

Wnętrze młyna w Kossowie. Foto Adam Malicki

Około 1883 r. w Kossowie było 39 domów, 346 mieszkańców, 620 mórg ziemi – w tym: 580 mórg ziemi ornej, oraz 40 mórg łąk. W osadzie znajdowała się papiernia i młyn wodny. Według Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego dobra Kossów składały się z wsi: Kossów, Kwilina, Świerków, Podłazie, Dębnik, Kwiliniec, oraz folwarku Kwilina oraz przysiółków Kwiliniec, Świerków, Pączów i Kossów Podłazie. Rozległość dominalna wynosiła 3005 mórg; grunta orne i ogrody zajmowały – 710 mórg, łąki 190, pastwiska i karczunki 753 mórg, lasy 1316, wody 8 mórg, nieużytki i place 28 morgi. Budynków murowanych było 2, z drewna 24, przemysł reprezentowany był przez gorzelnię, młyn wodny, tartak, hutę szkła, cegielnię, pokłady torfu i kamienia budowlanego[90].

Z początkiem XX w. pożar strawił drewniane miasteczko. W 1918 r. powołano do życia straż ogniową. W 1938 r. mieszkało w Kossowie 557 mieszkańców.

KOSSÓW – LIPIE

Jest to przysiółek Kossowa, w którym znajdują się dwa domy. W XIX w. funkcjonowała tu cegielnia w miejscu zwanym Iziorko lub Wisielucha, po lewej stronie drogi na Górajek, i dalej, do Oksy. Według tradycji z tutejszej cegły wzniesiono pałac w Kwilinie[91].

KOSSÓW – SADKI

Jest to przysiółek Kossowa, położony 1 km na północny-zachód. Dziś znajduje się tu kilka domów.

Oznaczone: kościoły, miastabyłe