BRZEGI – wieś królewska z dworem i kościołem parafilanym

D ariusz Kalina

Brzegi

Miejscowość położona jest na prawym brzegu rzeki Nidy, przy starym trakcie prowadzącym z Krakowa. W miejscu tym drogi rozwidlały się – jedna z nich prowadziła przez Żerniki do kasztelańskiego Małogoszcza, druga przez Tokarnię przez Chęciny do Kielc. W bezpośrednim sąsiedztwie drogi, na skraju terasy nadzalewowej lewego brzegu rzeki, obok obecnego cmentarza grzebalnego, odkryto hipotetyczny gródek, a w bliskiej odległości znaleziony został skarb monet z XIII wieku[1].

Nazwa jej pochodzi od nadbrzeżnego usytuowania wsi nad rzeką Nidą, której koryto niegdyś znajdowało się bezpośrednio przy zabudowaniach, niewykluczone również też od jej skrajnego usytuowania względem centrów administracyjnych – wieś położona była na terenie powiatu chęcińskiego, województwa sandomierskiego, w kierunku południowo-wschodnim z powiatem wiślickim tegoż województwa, a od południa z terenami należącymi do powiatu ksiąskiego województwa krakowskiego[2].

O starym osadnictwie na tym terenie świadczą znaleziska archeologiczne[3]. W materiale źródłowym wieś po raz pierwszy jest wzmiankowana w latach 1166-1167, kiedy Jan, arcybiskup gnieźnieński oraz Gedko, biskup krakowski wspólnym przywilejem zrzekli się dziesięcin m.in. z Brzegów na rzecz klasztoru cystersów w Jędrzejowie[4]. Następnie wymieniono ją w dokumencie pochodzącym z 1306 r. jako wchodzącą w skład klucza dóbr ziemskich zgromadzonego wokół Chęcin, a obiecanego biskupowi Janowi Muskacie przez księcia Władysława Łokietka[5].

Duszpasterstwo nad mieszkańcami wsi Brzegi oraz sąsiednich Brzeźno i Żerniki należało pierwotnie do klasztoru jędrzejowskiego[6]. Wsie te odgradzała od stołecznych Chęcin (siedziby starostwa chęcińskiego) dolina rzeki Białej Nidy, dlatego aby nie utracić nad nimi kontroli postanowiono wznieść w Brzegach kościół, którego prawo kolatorskie należało do Panującego. Był to drewniany kościół p.w. św. Mikołaja z inicjatywy króla Kazimierza Jagiellończyka około 1448 r, który dotrwał do 1747 r., kiedy wzniesiony został nowy drewniany kościół p.w. śś. Szymona i Judy[7].

W opisie Jana Długosza (1470-1480) Brzegi stanowią własność królewską, będąc tenutą trzymaną przez przedstawicieli rodu Łabędziów[8]. We wsi wymienionych jest ośmiu kmieci osadzonych na półłankach, zaś kolejne siedem łanów leżało pusto; były dwie karczmy dające dwie grzywny, zagroda, ogród, most i młyn na Nidzie. Pleban tutejszy pobierał dziesięcinę z folwarku królewskiego, a dziesięcinę z ról kmiecych oddawano na rzecz biskupstwa krakowskiego[9].

W 1510 r., wieś Brzegi pozostawała w rękach Jana Morawickiego h. Topór, zaś Brzeźno i Żerniki, traktowane jako własność prywatna należąca do Rejów[10]. W księgach podkomorskich z 1540 r. określono wieś jako własność królewską, a posesorem tenuty wymieniony był Jan Łabędź, stolnik królewski. We wsi było osiem kmieci osadzonych na półłankach, siedem łanów opustoszałych, stała karczma, dwór (curia) z folwarkiem dostatnim, most na Nidzie i Wyspa, a w okolicy dostatek łąk i pastwisk[11]. Wkrótce, w 1541 r. klucz brzegowski znalazł się w rękach króla Zygmunta Augusta, który wydał przywilej dla Mikołaja Sancygniowskiego dotyczący zamiany wsi Brzegi, Brzeźno i Żerniki na wsie prywatne: Chełmce, Strawczyn i Wolę Teperową[12]. Jakieś nie całkiem unormowane sprawy spadkowe były powodem zatargów z Maryną Jasińską wdową po Adamie, która w 1542 r. zdecydowała się najechać zbrojnie dobra Brzeźno, zaś w 1547 r. dziedzicem wsi Brzegi i Zgórsko był Stanisław Podlodowski h. Janina z Zakrzowa, stolnik sandomierski. niemniej, te trzy wsie królewskie trzymane były dalej przez Mikołaja Sancygniowskiego – w 1544 r. uzyskał od króla zezwolenie ma dożywotnie ich użytkowanie[13]. W 1548 r. król ponowił tą zamianę, a w 1555 r. rozciągnął dożywocie na Zofię Magierównę żonę Sancygniowskiego oraz ich syna Kacpra[14]. Wreszcie w 1559 r. król Zygmunt August ostatecznie potwierdził zamianę wsi królewskich Brzegi, Brzeźno i Żerniki na dziedziczne Mikołaja Sancygniowskiego – Chełmce, Strawczyn i Wolę Teperową. – Nie na długo, jak się wnet okazało, bo w 1569 r. na wsiach Brzegi, Brzeźno i Żerniki była zapisana i potwierdzona przez króla Zygmunta Starego suma określona jako stara i dobra u Zborowskiego i Mikołaja Sancygniowskiego oraz suma 1000 przypisana przez króla Zygmunta Augusta, którą uznano za nową i złą. Było to powodem zerwania umowy, a klucz brzegowski stał się na powrót własnością państwową[15].

Podczas lustracji z 1565 r. we wsi wymieniono 11 kmieci osadzonych na półłankach, jeden kmieć płacił rzeczne, stała karczma, co wskazuje na użytkowany trakt do Chęcin, było 12 barci. Był też folwark, o którym niewiele wiadomo w tym czasie – w tekście czytamy o starym budowaniu, w którym była Izba biała, stara; piekarnia przy oborze, browar nad rzeką, spiżarnia śrzód dworu[16].

Z końcem XVI w. dzierżawę brzegowską trzymał Zygmunt Myszkowski z Mirowa, kasztelan wojnicki, od którego w 1610 r. przejął starosta chęciński Stanisław Branicki. W lustracji starostwa z 1617 r. dzierżawa Brzegi obejmowała wsie: Brzegi z dworem i folwarkiem, Brzeźno z folwarkiem oraz wieś Żerniki. Dwór brzegowski przedstawiał się następująco:

W tym folwarku jest dwór, do którego są wrota dobre na biegunach. Przed temi wroty dom wielki stary, do którego drzwi dwoje przeciwko sobie na zawiasach, z klamką wrzeciądzem i skoblem. Z sieni drzwi do izby na zawiasach, okien nro 3 a czwarte niedobre, ławy po obydwóch stronach, piec zielony, komin murowany. W sieni wschód na górę,  u niego drzwi na zawiasach. Przeciwko tej izbie w sieni komora, w niej drzwi na zawiasach. Podle tej komnaty spiżarnia, a na dole stajnia, drzwi na zawiasach, w niej komora zagrodzona, drzwi na biegunach. Pobok wozownia, wrota na biegunach.

Naprzeciwko dom nowy, do sieni drzwi na zawiasach. Z sieni po prawej stronie drzwi do izby na zawiasach, okien, nro 3, piec zielony, komin murowany. Z tej komnaty piwnica murowana, do niej drzwi na zawiasach. Druga izba, do której drzwi na zawiasach okien nro 2. Przeciwko tej izbie piekarnia, drzwi do sieni na zawiasach, piec czarny. Z piekarnianej drzwi do sieni na zawiasach. W tejże sieni dwoje drzwi na zawiasach przeciwko sobie. Obora, w niej chlewy. W gumnie stodoła, w której wrót nro 4. Za stodołą browar, do niego drzwi na zawiasach, piec dobry. Izba wielka, okna śklane, piec biały, komin murowany. Ogród jeden na wychowanie folwarkowe[17].

Wspomniane wyżej stare sumy, tj. kwoty zadłużenia króla, zostały przed 1629 r. widać spłacone, bo wsie te na powrót stały się własnością królewska. Z tekstu lustracji z tego roku dowiadujemy się o niedawnym spustoszeniu wsi, zapewne w czasie rokoszu Zebrzydowskiego w 1607[18]. Klucz brzegowski otrzymał cesją po śmierci Beaty z Wapowskich Branickiej, syn jej Jan Klemens Branicki. We wsi, już odbudowanej ze zniszczeń; wojennych „potopu” szwedzkiego, było wówczas 10 kmieci osiadłych, dziewięciu zagrodników, jeden chałupnik, kowal, zniszczony młyn i karczma[19].

W owym czasie siedziba starostwa niegrodowego została odbudowana przez aktualnego posesora, a przedstawiała się następująco: Ten dwór i folwark ma ze wsi z przyjazdu od kościoła wrota wielkie z tarcic. W podwórzu dwór nowo sumptem JMP stolnika koronnego (Jana Klemensa Branickiego) przystawiony, w którym po ręce prawej stołowa izba, przy niej pokojów 3, ex opposito izba wielka gościnna, przy niej pokojów 3. Wierzch nakryty pod gont. Pod tym budynkiem piwnic 2 nowo murowanych, na podwórzu studnia, przeciwko której dom gospodarski stary, w którym dwie izbie stare. Przy tych starych nowo zbudowana izba białogłowska, w której okien wielkich 3 weneckich, przeciwko izbom starym piekarnia z dwiema komór, owczarnia dostatnia wystawiona, nakryta wszytka gontem, nowo zbudowana, od niej od pola okoły nowo zbudowane, z wierzchu słomą poszyte, pobok w kwadrat ode wsi stajnia wielka, nowo ciesielską robotą wystawiona, wierzch nakryty gontem. Ogród 1 na wychowanie folwarkowe.

W drugiej połowie XVII w. posesorami brzegowskiej dzierżawy byli Potoccy, następnie od 1689 r. Tarłowie, a po śmierci Adama Tarły – Wojciech Kluszewski, kasztelan wojnicki, który w 1774 r. przekazał je swojemu synowi Jackowi. Skromny program założenia, jak również stan budynków w tym czasie wskazuje, iż traktowany był jako siedziba dzierżawcy: Dwór stary z wierzchu otrynkowany, z jednej strony mieszkalne pokoje z komnatami, w śrzodku kuchnia, na drugiej stronie izba dla ludzi z komorą, przy tym oficynka mała dla służących. Naprzeciw dworu folwark z mieszkaniem dla ekonoma i czeladzi. Wozownia i stajenka pod jednym dachem, w tyle obory w okół nowo wystawione, podmurowane. Obok obór stajnie z wozownią nowo porządnie z podmurowaniem wystawione. Po drugiej stronie folwarku ku gumnowi dojnik, chlewiki dla trzody i drobiu z oborami. Gumno oparkanione, w którym spichlerz z wjazdu pod snopkami i stodół 2 nowo wystawionych. szop na siano nro 2[20].

Oznaczone: kościelne, kościoły